Geosiyosat fan sifatida. Geosiyosiy yondashuvlar (manbalar) Reja
Download 244.81 Kb. Pdf ko'rish
|
1 маруза
|
Ma’ruza 1. GEOSIYOSAT FAN SIFATIDA. GEOSIYOSIY YONDASHUVLAR (MANBALAR) Reja: 1. Geosiyosat tushunchasi 2. Geosiyosat manbalari 3. Geosiyosat predmeti va geosiyosiy davrlashtirish 4. Geosiyosiy fan metodlari 5. Geosiyosat funksiyalari Tayanch so‘z va iboralar: Geosiyosat, geosiyosat manbalari, sivilizatsiya, georafik determinizm, psixologik va ijtimoiy tengsizlik, harbiy strategiya, R.Chellenning geosiyosat borasidagi ta’rifi, siyosiy-boshqaruv sifatlari 1. Geosiyosat tushunchasi «Mamlakat geografiyasini bilish uning tashqi siyosatini tushunish demakdir», degan edi Napoleon. Geosiyosat - bu amaliy ijtimoiy-siyosiy fan sohasi va u xalqaro hayot, mintaqaviy va global xavfsizik masalalarini, davlatning diplomatik va tashqi iqtisodiy faoliyatini hududiy imperativlar va geografik joylashuvga boјlab turib o‘rganadi. Hozirga qadar ilmiy adabiyotlarda "geopolitika" tushunchasining aniq bir ta’rifi yo‘q. Bu butun fanning shakllanishidagi o‘ziga hos xususiyatidir. Qariyb yuz yildan beri Geopolitikaning ob’ekti va predmeti to‘g‘risida bahslar bormoqda. "Geopolitika" tushunchasi juda keng izohlanadi. Natijada bu fan o‘zining o‘ziga xos xususiyatlarini yo‘qotadi.Uning chegarasi juda ham kengayib iqtisodiy, siyosiy, harbiy strategik, tabiiy, ekologik va boshqa disiplina tashqi predmetlariga ham o‘tib ketadi.Ko‘pgina tadqiqotchilar geopolitikani davlatning strategik salohiyatiga katta ta’sir ko‘rsatadigan va o‘zaro bir-biriga ta’siri bo‘lgan geografik, tarixiy, siyosiy va boshqa omillar majmuasini o`rganadigan fan sifatida tariflaydilar. SSSRda uzoq vaqt geopolitika imperialistik davlatlarning hududiy ekspansiyasini oqlovchi burjuaziyaning sohta fan sifatida sanalib kelingan, XX asrning 80-yillarida bu ilmiy fikrlar yo‘nalishiga qayta baho berila boshlandi. Sovet falsafa ensiklopedik lug‘ati (1989) geopolitikaga bunday baho bermaydi, lyokin uni g‘arbning politologik konsepsiyasi sifatida belgilab beradiki, unda “davlatning siyosati, asosan tashqi siyosati turli geografik omillar hududiy joylashuvi ma’lum bir tabiiy zahiralar iqlimi, aholining ko‘payishi uning o‘sish surati va mavjud yoki mavjud emasligi bilan alohida belgilab quyiladi” degan tushuncha ta’kidlanadi. 1) 1941 yilda chop etilgan «Xorijiy so‘zlar lug‘ati»da «Geopolitika – [grekcha «ge» – “yer» va grekcha «politike» – «davlat haqida ta’limot»] soxta fan bo‘lib, ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlar va davlat taraqqiyoti jo‘g‘rofiy, fizik va boshqa shu kabi xos xususiyatlari bilan belgilanadi», deb ta’riflanadi . 2) A.I.Poltorak va L.I.Savinskiy muallifligida yozilgan «Qurolli mojarolar va xalqaro huquq» asarida «geopolitika» «urushni tadqiq qiluvchi keng tarqalgan yo‘nalishlardan biri» sifatida izohlanadi . 3) 1985 yilda nashrdan chiqqan «Diplomatik lug‘at»da «geopolitika – reaksion burjuaziya nazariyasi bo‘lib, uning tarafdorlari jamiyat hayotida jo‘g‘rofiy omillarni mutlaqlashtirish orqali imperialistik davlatlarning agressiv tashqi siyosatini asoslab berishga intiladilar» . Shuningdek, mazkur adabiyotda «geopolitika» iborasini «birinchi marotaba birinchi jahon urushi davrida Yevropa davlatlarining Germaniya imperiyasi hukmronligi ostida birlashish tarafdori bo‘lgan shved davlatshunosi R.Chellen tarafidan ilgari surilganligi», keyinchalik esa «geopolitika nasistlar tarafidan qurol qilib olinishi» va «uchinchi reyx»ning «rasmiy ideologiyasi va siyosati» bo‘lib qolganligi aytilishi bilan birga, urushdan keyingi davrda «geopolitikaning asosiy tamoyillari amerika siyosiy doiralari va nazariyotchilari tarafidan o‘zlashtirilib», «bir qator AQSh reaksion tashqi siyosiy doktrinalar asosini tashkil etganligi» aytiladi . 4) 1988 yilda chop etilgan yana bir lug‘atda «geopolitika – [grekcha «ge» – “yer», «mamlakat» va grekcha «politika» – «davlat yoki jamoat ishlari» jamiyat hayotida jo‘g‘rofiy omillarni haddan ortiq asoslovchi burjuaziya siyosiy qarashlari», – deb ta’rif beriladi. Insoniyat jamiyati taraqqiyotining jo‘g‘rofiy holati va jo‘g‘rofiy sharoitlarga to‘g‘ridan–to‘g‘ri tobe deb qaraluvchi geosiyosiy qarashlar maltuzianstvo, ijtimoiy darvinizm, irqlar tengsizligi, «tabiiy chegaralar» va «hayotiy kenglik»ning yetishmasligi va boshqa shu kabi g‘oyalarni birlashtirishga qaratilib, imperializmning agressiv tashqi siyosatini mafko`raviy jihatdan asoslanishiga xizmat qiladi», deb aytiladi . Shved olimi Rudol’f Chellen (1864-1922) "geopolitika" tushunchasi ustida ilmiy izlanishlar olib bordi. Fanga mana shu nomni qabul qilib, u geopolitika fanini davlatni geografik organizm yoki hududiy fenomen sifatida ko‘rib chiquvchi doktrina sifatida belgilab berdi. «Geopolitika – Davlatning hududda mujassamlashgan jo‘g‘rofiy organizm haqidagi fan» . Nemis jurnali «Zeitschrift für Geopolitik»: da geopolitikaga yanada batafsilroq ta’rif berilgan: Geopolitika bu yer va siyosiy jarayonlar o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risidagi fandir. U geografiya asosida ayniqsa hududdagi siyosiy organizmlar to`g’risidagi va uning tuzilishi to`g’risidagi fan bo‘lib, siyosiy geografiya asosida ko‘riladi. Geopolitikaning maqsadi siyosiy harakatni tegishli vositalar bilan 1 Словарь иностранных слов. ОГИЗ. Гос.изд–во иностранных и национальных словарей. М., 1941. второе издание. С. 149 2 Полторак А.И., Савинский Л.И. Вооруженные конфликты и международное право. Основные проблемы. Изд–во «Наука». М., 1976, С.16 3 Дипломатический словарь. В трех томах. Четвертое переработанное и дополненное издание. Т. I. Изд–во «Наука», М., 1985, С. 253 4 Дипломатический словарь. В трех томах. Четвертое переработанное и дополненное издание. Т. I. Изд–во «Наука», М., 1985, С. 253 5 Краткий политический словарь. Издание пятое, дополненное. М., изд–во политической литературы. 1988. С. 83 6 Rudolf Kjellen. «Die Staat als Lebensform», 1916 ta’minlash va siyosiy hayotga butun bir yo’nalishni berishdir. Mana shu bilan geopolitika san’atga, aynan amaliy siyosatni boshqarish san’atiga aylanadi. Geopolitika-bu davlatning geografik idrokidir. Geopolitika davlatni doimiy, o‘zgarmas holda, statikada emas, balki dinamikada-tirik mavjudot sifatida ko‘rib chiqadi. Bunday yondashuv nemis nazariyachisi Fridrih Ratsel (1844-1904) tomonidan taklif etilgan. Geopolitika davlatni asosan uning atrof muhitga ayniqsa hududga munosabatida o‘rganib chiqadi va hududiy munosabatlardan kelib chiqadigan muammolarni hal qilish maqsadini qo`yadi. Biroq, mazkur tushunchani «geopolitika» deb atamagan bo‘lsada, birinchi bo‘lib Fridrix Ratsel (1844–1904) ishlab chiqqan va amaliyotga kiritgan. F. Ratsel o‘z asarlarida «siyosiy geografiya» iborasini qo‘llagan. Uning 1897 yilda nashr yuzini ko‘rgan ishlaridan biri ham aynan «Politische Geographie» deb nomlangan. F.Ratselning fikricha, siyosiy geografiyadan farqli o‘laroq geopolitikani holat, shakl, o‘lcham yoki davlat chegaralari, uning iqtisodi, savdo munosabatlari, madaniyati to‘g‘risidagi savollar qiziqtirmaydi. Bularning barchasi keng miqyosda siyosiy geografiya sohasiga tegishlidir, qaysiki davlatning o‘tmishdagi rivojlanish dinamikasiga duch kelishi mumkin bulsada, davlatning statik holatini tasvirlash bilan chegaralanib qoladi. Geopolitika siyosiy voqealarni ularning o‘zaro hududiy munosabatlarida, ularning yer shariga ta’sirida, madaniy omillarda o`rganib chiqadi. Bu geografik jihatning talqin etilgan siyosat, mustaqil tadqiqot sohasiga ega bo‘lmagan oraliq fandir. U siyosiy voqealarga diqqatini qaratadi va bu voqealarga geografik interpretasiya va geografik aspektlar tahlilini berishga intiladi. F.Ratsel o‘zining «Siyosiy geografiya» asarida tuproqni xalqlarning manfaatlarini tashkil etuvchi, uni ifodalovchi asosiy manba sifatida ko`rsatadi. Tarixning rivojlanishida tuproq va hudud asosiy o‘rinni egallaydi, degan fikrni ilgari surib, davlatni «tuproqda ildiz otgan» «tirik organizm», deb xulosa qiladi. Davlat hududiy relef va masshtabning xalq tarafidan mushohada qilinishi natijasida yuzaga keladi. Shunday qilib, «Davlat» tushunchasida jo‘g‘rofiy borliq va shu borliqning sub’ektiv umummilliy anglash natijasida siyosatda aks etishi namoyon bo‘ladi. Ratsel «Tabiiy Davlat» o‘z ichida millatning jo‘g‘rofiy, demografik va milliy madaniyat parametrlarini qamrab olganligini aytib o‘tadi. Ratselning bu fikrlari geosiyosat fanining keyingi rivojlanish tarixida muhim omil hisoblanib, davlatlarga «tuproqqa asoslangan hududiy tirik organizm» sifatida qarash geosiyosatning ma’nosi va o‘zagini tashkil qildi. Shunday qilib geopolitikani qisqacha shunday ta’riflash mumkin: geopolitika- hududlar ustidan nazorat to`g’risidagi fan, bilimlar tizimidir. U siyosiy geografiyaga qaraganda anchagina dinamikdir. Bu fan doirasida 2 ta yo’nalish ajratiladi: buyruq beruvchi geopolitika yoki doktrinal normativ va bahrlovchi-konseptual geopolitika. Bu maktablar o‘rtasida chegaralovchi chiziq tortish qiyin bulsada, birinchi oqimga Hausxoferning nemis maktabini, ikkinchi oqimga esa anglo-amerikan maktab (Makkinder, Spaykmen, Koen)ni kiritish mumkin. Download 244.81 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|