Geosiyosat fan sifatida. Geosiyosiy yondashuvlar (manbalar) Reja

2. Geosiyosat manbalari 
 
Geopolitika 3 ta ilmiy yondoshuv asosida yuzaga kelgan sivilizasion, harbiy-
strategik va geografik determinizm nazariyasi. 
Sivilizasion yondashuvning asoschisi rus olimi Nikolay Yakovlevich 
Danilevskiy (1822-1885) biolog, tarihchi, sosiolog, "Rossiya va Yevropa" 
kitobining avtori hisoblanadi. Uning fikricha, tarih sahnasida asosiy rol o`ynovchi 
subektlar davlatlar yoki alohida millatlar emas, balki yirik madaniy-diniy birliklar. 
U ularni "madaniy-tarixiy tiplar" deb atadi. Bu umumiyliklarning natijasida 1868 
yilda Danilevskiyning kitobi chop etildi va "sivilizatsiyalar" deb atala boshlandi. 
Rus tadqiqotchilari orasida birinchi bo‘lib Danilevskiy Yevropaning Rossiyaga 
begonaligi tezisini ta’rifladi va ilmiy asoslab berdi. Bu begonalikning sababi, uning 
fikricha, ikki dunyo kuchlarining prinsipial sivilizatsiya farqlarida ko‘riladi. 
"Yevropa bizni o`zlarinikidek ko‘rmaydi. Yevropaliklar Rossiyada va slavyanlarda 
nafaqat begonalik, balki dushmanlik ham borligini asoslashga harakat qilgan ". 
XIX asr ohiri-XX asr boshida Danilevskiy konsepsiyasi rus faylasufi 
K.N.Leontev(1831-1891), nemis faylasufi O. Shpenger (1880-1936), rus olimi 
P.N.Savickiy(1895-1968), uning shogirdi L.N. Gumilev (1912-1992) ishlarida 
taraqqiy etdi. Ushbu konsepsiyani yirik ingliz tarixchi-olimi va sotsiologi Arnold 
Toynbi (1889-1975) yanada batafsil ko‘rib chiqdi va rivojlantirdi. O’zining 
"Постижение истории" (Tarihni anglash) asarida u sivilizatsiyaga batafsil tasnif 
berib chiqdi. 
G`arb sivilizatsiyasi bilan bir qatorda, shu turga mansub bo‘lgan yana kamida 
to‘rt jamiyatni farqlash mumkin: 
1) janubi-sharqiy Yevropa va Rossiyada joylashgan pravoslav xristian, yoki 
Vizantiya jamiyati; 
2) diagonal bo‘ylab Shimoliy Afrika va O‘rta Sharq orqali Atlantika okeanidan 
Buyuk Xitoy devorigacha o‘tuvchi arid iqlimli (cho‘l va yarim cho‘l) zonada 
joylashgan islom jamiyati; 
3) arid iqlimli zonadan janubi-sharqda, tropik subkontinental Hindistonda 
joylashgan hinduistik jamiyat (lyokin “hind” jamiyati emas, chunki u Indoneziya 
arxipelagini ham qamrab oladi, Hindistonda esa musulmon jamiyati ham mavjud); 
4) arid iqlimli zona va Tinch okeani o‘rtasidagi subtropik va mo‘’tadil iqlimli 
hududlarda joylashgan Uzoq Sharq jamiyati.
Geopolitikaning 2-manbasi, ko‘p olimlar hisoblagani kabi harbiy strategik 
nazariyalar. Bunday nazariyalarni tan olgan mualliflar N.Makiavelli (1469-1527), 
K.fon Klauzevis (1780-1831), H.I.Moltke (1848-1916) va boshqalar. Lyokin bu 
nazariyalarning ishlab chiqilishi va chuqurlashishiga amerikalik harbiy dengizchi 
nazariyachi, tarihchi Alfred Mehen (1840-1914) ancha kuchli ta’sir ko‘rsatdi. 1890 
yilda olim admiralning "Влияние морской мощи на историю" (Dengiz 
ko‘chlarining tarihga ta’siri) nomli asarida to‘plangan kitobi chop etildi. "Osiyo 
muammosi va uning xalqaro siyosatga ta’siri" (1900) asari ham uning qalamiga 
mansub. Bu muallif "Qirg‘oq buyi millatlari" atamasini ilmiy qo’llanishga kiritgan. 
Аdmiral yozadi: "Siyosat asrlar ruhi bilan shuningdek hukmdorlarning ziyrakligi va 
fe’l-atvori bilan o’zgarib kelgan". Lyokin qirg‘oq bo‘yi millatlari tarixi hukumatning 

---

ehtiyotkorligi va abjirligi bilan emas, vaziyat shart-sharoitlari, qirg‘oq bo‘ilarining 
masofalari, xalqning harakteri va soni, ya’ni tabiiy shart-sharoitlar belgilangan. 
Mehen dunyo hududida 30 va 40 paralellar o`rtasida “konfliktlar zonasi” 
ajratadi. Bu sfera Mehenning fikricha muqarrar va "dengiz imperiyasi" manfaatlari 
bilan to`qnashadi. Muayyan siyosatchilarning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan 
"konfliktlar zonasi" edi. "Dengiz imperiyasi" cheksiz okeanlarni va Evroosiyoning 
mintaqaviy yadrosiga tayanadigan quruqlikdagi hukmron davlatlarni boshqaradi. 
Dengiz imperiyasi yashab qolishi uchun quruqlikdagi derjavalarni imkoni 
boricha Evroosiyoning tubiga irg‘itishi kerak edi. Imperiyaga qirg‘oq bo‘yi 
hududlarini bosib olish, raqibni harbiy dengiz bazalari bilan o’rab olish uchun 
qirg‘oq bo‘yi millatlari ustidan nazorat o`rnatish lozim edi. 
Harbiy-strategik nazariya geopolitika metodologiyasiga salohiyatli raqibning 
katta hududini boshqarishga imkon beruvchi asosiy punktlar va zonalar g‘oyasini 
olib kirgan. Bizning davrimizda, kosmik texnologiyalar davrida bunday 
yondashuvlar butunlay yangi ahamiyat kasb etadi. 
Geopolitikaning 3-nazariy manbaasi geografik determinizm konsepsiyasidir. 
Bu anchagina qadimiy manbaadir. Geografik vositalarning (iqlim, tuproq, daryo, 
dengiz va b.) tarihga va insonga ta’siri to`g’risidagi g‘oyalar Gerodot, Gippokrat, 
Fukidid va boshqalar antik davr mualliflarining asarlarida ko‘p uchraydi. Masalan, 
Polibiy (tahminan miloddan avvalgi 200-120 yillar) Arkadiya aholisining tabiati 
og‘irligini tumanli va sovuq iqlim bilan tushuntiradi. Shu sababli ham xalqlar
tanasining tuzilishi, terisining rangi, fe’l-atvori, shuningdek mashg‘ulotlari bilan bir-
biridan farq qiladi. 
Aristotel (384-322 yillar miloddan avvalgi) o’zining "Politika" (Siyosat) 
asarida Krit orolining geografik holatini uziga hosligini shunday ta’riflaydi: “Krit 
oroli go`yo Gresiya ustidan hukumronlik uchun yaralgan va uning geografik holati 
ham ajoyib, u atrofida deyarli barcha greklar yashash joyiga ega bo‘lgan dengiz bilan 
tutash, u bir tomondan Peloponnesga yaqin, ikkinchi tomondan Osiyoga...”
Buyuk geografik kashfiyotlar Yevropa davri geografik determinizm g‘oyalari 
rivojlanishining yangi bosqichini boshladi. Fransuz olimi Jan Boden (1530-1596) 
o‘zining "Davlat to`g’risida 6 kitob" (1577) asari yana geografik determinizm 
muammosiga o‘z qiziqishini qaratdi. Davlat tuzilishidagi xilma-xillik va 
o‘zgarishlarni u 3 sabab bilan tushuntiradi: Hudoning irodasi, insonlarning 
o‘zboshimchaligi va tabiatning ta’siri. Tabiatning ta’sir kuchi bo‘yicha u geografik 
sabablarni birinchi o’ringa qo`ydi, barcha geografik vositalar orasida esa u iqlimga 
katta ahamiyat berdi. Voden yer sharini 3 qismga bo’ldi: issiq-ekvatorial, sovuq-
qutbli va mu’tadil-o‘rta. Grek faylasufi Polibeyning izidan u xalqlarning tabiati 1-
o’rinda ular rivojlanayotgan joyning iqlimiy sharoitiga bog‘liqligini ta’kidladi. 
Shimolda jismonan kuchliroq va jangari odamlar, janubda esa ko`proq iste’dodli 
odamlar yashashadi. Tarixga to`g’ri nazar tashlaganda, hisoblaydi Boden, "buyuk 
sarkardalar shimoldan chiqishi, falsafa va matematika esa janubda paydo bo’lishi" 
aniqdir. 
Geografik determinizm g‘oyalari XVIII-XIX asrlarda juda keng tarqaldi. Ular 
ayniqsa Fransiyada mashhur edi. O’zining "Qonunlar ruhi" asarida (1748) Sharl 
Monteske Bodendan keyin davlatning qonunchilik tuzilishida asosiy sababni 

---

iqlimning o‘ziga hosligida xususiyatladi. Sovuq iqlimda, hisoblaydi Monteske 
odamlar hushmuomala bo`ladilar. Mu’tadil iqlimda odamlar tabiati ko`proq 
chidamsiz bo`ladi, chunki bu iqlimning yetarli darajada aniqlanmagan xususiyatlari 
ularga chidam beradigan darajada emas. Issiq iqlim esa odamlar tabiatini 
zaiflashtiradi. Monteskening fikricha bu qulchilikning rivojlanishiga olib kelgan. 
19 asrning 1-choragidan boshlab geografik determinizm maktabiga Germaniya 
ham qo’shiladi. Uning asoschilari A.fon Gumbolt va K. Rtiterlar hisoblanadi. 
Aleksandr fon Gumbolt (1769-1859) insonlar o`rtasidagi yaqin munosabatlar, 
tabiat bilan o’ralib turgan davlatlar va dunyo to`g’risidagi konsepsiyasini buyuk 
empirik manbaa, tabiiy fanlar muvaffaqiyatlari ustida turadi. Uning asosiy fikri-
geografiya dunyoni o’rab to`rgan butun manzarini berishi va inson maqsadlariga 
hizmat qilishi kerak. Mazmunga ko’ra, bu inson va tabiat munosabatlariga ijtimoiy-
falsafiy qarashdir. 
Karl Ritter (1779-1858) ham xalqlarning mavjudligi to`g’risida geografik 
determinizm g‘oyalarini muvaffaqiyatli rivojlantirdi: ularning rivojlanishi tabiat - 
tuproq, iqlim, geografik holatlar tomonidan yo’naltirilgan oqimda rivojlanadi. "O‘z 
iqlimi va yil fasllarini mu’tadilligi bilan baxtli bo`lgan Yevropa o‘z hududini 
chegaralashga majbur" degan xulosaga keladi. Ritterning chuqur ishontirishlari 
bo‘yicha yer va unda joylashgan barcha narsalar Hudo tomonidan ilgaridan 
yaratilgan. U yerning mintaqaviy harakati ierarxik tizimini loyihalashtirgan, 
quruqlik yarim shari va suv (dengiz) yarimshari. Quruqlik yarimsharini u 2 ta katta 
mintaqaga: Eski dunyo va Yangi dunyoga bo`ladi. Uning gapi bo’yicha Eski dunyo 
Sharqdan G‘arbga qarab cho’ziladi. Uning iqlimi Shimoldan Janubga cho`zilgan 
Yangi dunyoga qaraganda ma’lum darajada bir xillikka ega. Yangi dunyo esa iqlimi 
xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bunday iqlimiy tafovut Ritterning fikricha muayyan 
mintaqalarda yashovchi xalqlarning tabiati bu mintaqa xalqlarining o‘zaro 
munosabatlarida o‘zining o’chmas izini qoldirgan. 
Atrof muhitning inson va jamiyatga, jamiyat va insonning atrof muhitga ta’siri 
to`g’risida klassik nemis falsafasi asoschilari I.Kant, G.V.F.Gegel, L. Feerbahlar 
ko’rsatib berdilar. 
Vilgelm Georg Fridrih Gegel (1770-1831) o‘zining "Falsafa tarixi" asarida 
geografik omillarning xalqlar hayotidagi roli to`g’risida gapiradi, Uning asarlarida 
geografik determinizm rasizm bilan qo’shilib ketadi. Uning fikricha faqat G‘arbiy 
Yevropa va AQShgina tarixiy taraqqiyot yutuqlar sohibidir. Boshqa regionlar va 
dunyoning boshqa qismlarida yashovchi xalqlar Yevropaliklardan past turuvchilar 
sifatida qaraladi. Meksika va Perudagi mahalliy aholining ispan boylari tomonidan 
qullarga aylantirilishini Gegel "hindular barcha tomondan, xatto bo‘y jihatdan ham 
Yevropaliklardan past turishadi" degan fikr bilan tushuntiradi. 
Geografik determinizmning rus maktabida asosan tarixchi olimlar: 
B.N.Checherin, S.M.Solovev, V.O.Klyuchevskiy, A.P.Shapovlar etishib chiqdilar. 
Ammo geografik omillarning jumladan tuproq va hududning ta’siri g‘oyalari 
F.Ratsel va R.Chellenlar tomonidan ancha chuqur va batafsil rivojlantirildi.