Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

qashshoqlig’i» asarini tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining’ keying’i 
davrlarida ҳam shu kurash davom etdi. 
P.Prudon falsafada G’eg’eldan, siyosiy iqtisodda esa A.Smit bilan 
D.Rikardodan yuqori ko’tarila olmadi. Uning’ ijtimoiy dasturlarida mafkuraviy 
yo’nalishni fosh qilishda aloҳida vazifalar kelib chiqdi. Prudonizm mayda ishlab 

---

chiqarish muҳitig’a va uning’ puch xayollarig’a tayanib, uzluksiz ravishda o’zg’arib 
boruvchi sharoitlarg’a moslashaverdi. 
 
XULOSA 
T.Maltusning’ «aҳoli nufusi nazariyasi», arifmetik (tirikchilik ne’matlari 
o’sishi) va g’eometrik (aҳoli soni) prog’ressiyalari, «tuproq unumdorlig’i pasayib 
borish qonuni» katta shov-shuvlarg’a sabab bo’ldi. Maltusg’a xos xususiyat shuki, 
u inqirozlar bo’lishini tan oladi, ammo ular vaqtincha bo’lishini ko’rsatadi. 
Seniorning’ «tiyilish» va «so’ng’g’i soat» nazariyalari soҳibkorlar (kapital 
eg’alari) va meҳnatkashlar o’rtasida ҳech qanday ziddiyat yo’q deg’an muammoni 
echishg’a baG’’ishlang’an. Xuddi shunday fikrlar Franstuz Bastiya va amerikalik , 
Kerig’a teg’ishli, ular iqtisodiyotda to’liq g’armoniya, uyG’’unlik mavjud deg’an 
G’’oyalarni ko’tarib chiqadilar. 
XVIII asr oxiri va ayniqsa XIX asr o’rtalarida klassik iqtisodiy maktabg’a 
muqobil iqtisodiy G’’oyalar paydo bo’la boshladi va ҳozirg’acha davom etmoqda. 
Bunday bo’lishining’ birinchi sababi dialektik rivojlanish bo’lsa, ikkinchidan 
klassik maktab G’’oyalari ҳam, ya’ni bozor iqtisodiyoti tamoyillarining’ bekamu-
ko’st emaslig’ida, shart-sharoitg’a qarab u yoki bu tamoyilning’ amaliy ta’siri ҳar 
xil bo’lishidadir. 
Ayniqsa sanoat to’ntarilishi tufayli (sanoat o’sdi, ishlab chiqarish rivoj topdi, 
mamlakat boylig’i ortdi, ammo barchaning’ iqtisodiy farovonlig’i ҳar xil bo’lib, 
sinfiy differenstiastiya kuchaydi) kutilg’an natijalarg’a erishilmadi, iqtisodiy 
inqirozlar, noroziliklar kuchaydi. Shular tufayli klassik maktabni taftish qilish, 
iqtisodiyotning’ ayrim unsurlarinig’ina olib, barcha jarayonlarni tushuntirishg’a 
intilish boshlandi, sinflarning’ manfaatlarini ko’r-ko’rona ҳimoya qilish 
(apolog’etika) ro’y berdi). Iqtisodiyotda yang’i tushunchalar kiritildi, qiymat, 
qimmat, foydalilik bilan almashtiriladi, qiymatning’ meҳnat nazariyasig’a ҳujum 
boshlandi. 
Shu davrdag’i iqtisodchilarda birinchi navbatda sinflar o’rtasidag’i iqtisodiy 
mulkiy munosabatlar katta qiziqish uyG’’otdi. Ular turli yo’llar bilan sinflar, 
meҳnat va kapital o’rtasida ҳech qanday antag’onizm yo’q, «iqtisodiy uyG’’unlik» 
mavjud deg’an G’’oyani isbotlashg’a urindilar. Oqibatda ҳar qanday ekspluatastiya 
inkor etildi, ish soatlarining’ uzunlig’i «isbotlab berildi» («so’ng’g’i soat» 
nazariyasi). Kapitalist o’z kapitali bilan ishlab chiqarishg’a yo’l ochadi va qonuniy 
foydasini, ishchi - ish ҳaqini, er eg’asi - rentani to’G’’ri oladi, ular o’rtasida ҳech 
qanday kelishmovchilik, ang’lashilmovchilik yo’q deg’an G’’oya ilg’ari suriladi. 
«Manfaatlar uyG’’unlig’i», «Kompensastiya nazariyasi» va boshqalar shular 
jumlasig’a kiradi. 
Ayrim olimlar bo’layotg’an qiyinchiliklarg’a aҳolining’ o’zi aybdor, chunki 
uning’ ko’payishi tez, tirikchilik vositalari esa sekin o’sishi tabiiy bir ҳol, deydilar 
(Maltusning’ «Nufus nazariyasi»). Bu fikr boshqa G’’oya - «tuproq 
unumdorlig’ining’ pasayib borishi» nazariyasig’a olib keldi. O’z G’’oyalarig’a 
teskari «uchinchi shaxslar» nazariyasi vujudg’a keldi, ishlab chiqarmaydig’an 
sinflar ravnaq asosi qilib ko’rsatiladi. 

---

Ko’pchilik olimlar protekstionizmni inkor etib, fritrederlikni taklif etishsa 
(Sey, Mill, Bastia), ba’zan ung’a butunlay teskari fikr ҳam bildiriladi (Keri). 
Kapitalizmning’ bekamu-ko’stlig’i ҳaqida ko’p qayG’’uriladi, vaҳolanki bu illatlar 
shundoqqina ko’rinib turibdi. 
Kapitalizmni mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan ҳar 
tomonlama keng’ o’rg’anilishi iqtisodiy ta’limotlar tarixida bu maktabning’ 
munosib o’rnini belg’ilab berdi. S.Sismondi va uning’ G’’oyalari sanoat inqilobi, 
kapitalizmning’ niҳoyatda tez sur’atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo’lib, 
shu jamiyatni iqtisodiy neg’izini va ijtimoiy tuzumini tanqid qilishda o’z aksini 
topdi. 
Bu tanqid mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlarig’a mos ravishda oshirilib, 
kapitalizmning’ inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko’rsatib berdi. Siyosiy 
iqtisod fan sifatida inson baxt-saodati uchun zarur bo’lg’an ijtimoiy rivojlanishni 
o’rg’anadig’an fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida asosiy e’tibor 
meҳnatkashlar, ayniqsa ishchilar sinfining’ ayanchli bir taqdirig’a samimiy 
ҳamdardlik bildirishg’a qaratilg’andir. Shuning’dek, iqtisodiy kateg’oriyalarni 
ilmiy taҳlil qilishda klassik maktabdan, ayniqsa A.Smit qarashlaridan nari o’ta 
olmadi. Olimning’ ishlab chiqarish bilan iste’mol o’rtasidag’i qarama-qarshilikni 
ko’ra bilg’anlig’i katta xizmati bo’lsa, mashinalashg’an ishlab chiqarishning’ ijobiy 
xususiyatlarini to’G’’ri baҳolamag’anlig’i uning’ jiddiy kamchilig’i edi. 
P.Prudonning’ mayda ishlab chiqarish sostializmi Franstiyada va Farbiy 
Evropaning’ boshqa mamlakatlarida keng’ yoyildi. Prudon qarashlarida ҳam 
ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmalig’ini uchratishimiz mumkin. Shunday bo’lsa 
ҳam Prudonizm G’’oyalaridag’i ҳozir ҳam kapitalizmni isloҳ qilish to’G’’risidag’i 
fikrlardan sostial isloҳotchilikning’ ayrim ko’rinishlarida keng’ foydalanilmoqda. 
P.Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdag’i qarama-qarshilikni shu 
tovarlarni pulg’a aylantirish yo’li bilan bartaraf etish mumkin deb ҳisoblaydi. U 
pulning’ moҳiyatini to’G’’ri tushunmay, ҳamma aybni ayirboshlashdag’i 
noҳaqlikdan deb biladi. 
Shunday qilib u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz saqlash 
keraklig’ini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat’i nazar, Prudon kapitalistik 
taraqqiyotdan orqag’a qaytish mumkin emaslig’ini tushundi, lekin mayda xususiy 
mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo’ldi.