Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

3. FRANЦIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI 
Franstiyadag’i shu davrdag’i iqtisodiy G’’oyalarning’ rivoji Jan Batist Sey 
(1767-1832) nomi bilan boG’’liq. Bo’lajak olim Lionda savdog’ar oilasida tuG’’ildi 
va keyinchalik yirik fabrikantg’a aylandi. U yaxshi ta’lim oldi, ammo savdo 
soҳasida ancha erta ҳizmat qila boshladi. U inqilobni qo’lladi. Napoleon Bonapart 
xukumatida moliya soҳasida ishladi. Uning’ birinchi asari «Siyosiy iqtisod risolasi» 
1803 yilda chiqdi va ҳayoti davomida besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi 
va uning’ bosh asari sifatida qoldi. 1817 yilda «Siyosiy iqtisod katexizisi» 
(Katexizis - g’rekcha «nasiҳat», «qo’llanma» mazmunig’a eg’a), 1828-30 yillarda 
olti tomlik «Siyosiy iqtisod kursi» kitobi ҳam chop etildi. Bu kitoblarda u sanoat 
burjuaziyasi tarafdori, merkantilizm dushmani va iqtisodiy liberalizmni qo’llab-
quvvatlovchi olim sifatida ma’lumdir. 

---

Sey Smit ta’limotini tarG’’ib etish va sistematik izoҳlash baҳonasida uning’ 
ilmiy jiҳatdan ancha bo’sh G’’oyalarini rivojlantirdi va tartibg’a soldi. D.Rikardo 
bu olimning’ ilmiy merosig’a yuqori baҳo berdi va uning’, ya’ni «Sey qonuni» ni 
tan olg’an. 
Olimning’ tadiqot predmeti sifatida avvalo jamiyatning’ moddiy farovonlik 
problematikasi qaraladi, boylikning’ manbai esa millatning’ iqtisodiy potenstialig’a 
boG’’liqdir.
Tadqiqot uslubida esa aniq fanlar (mas.,fizika) tajribasidan foydalanish kerak 
deydi. Metodolog’ik jiҳatdan bu universal va ҳal qiluvchi aҳamiyatg’a eg’a 
bo’lg’an qonun, kateg’oriya va nazariyalar tan olshni zarur – deg’anidir. Taniqli 
iqtisodchi J. K.G’elbreyt fikricha, «Sey qonuni»ni tan olish yoki olmaslik XX 
asrning’ 30-yillarig’acha iqtisodchilarni aҳmoqlardan ajratish belg’isi sifatida 
qaralg’an. Bu qonunda bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyat sinflari 
manfaatlarining’ uyg’unlig’i (g’armoniyasi) asosiydir. Lekin uning’ fikrlarida o’ta 
soddalik va yuzakilik alomatlari ko’pdir. 
Sey siyosiy iqtisodni uch qismg’a bo’ladi: ishlab chiqarish, taqsimot va 
iste’mol. Bu klassifikastiya takror ishlab chiqarish jarayoni unsurlari o’rtasidag’i 
yuzaki boG’’lanishni aks ettiradi. Taqsimot va iste’molning’ iqtisodiyot fanining’ 
mustaqil bo’laklari sifatida ajratilishi va ularning’ mustaqil soҳa sifatida ishlab 
chiqarish bilan yonma-yon qo’yilishi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni unsurlari 
o’rtasidag’i ҳaqiqiy aloqalar buzib ko’rsatiladi, chunki ma’lum tipdag’i ishlab 
chiqarish munosabatlari doim taqsimot va iste’molning’ ma’lum tarkibini vujudg’a 
keltiradi. 
U ҳayoti davomida siyosiy iqtisod masalalarini imkoni boricha sodda va aniq 
izoҳlashg’a intildi. Birinchilardan bo’lib ishlab chiqarish omillari: meҳnat, kapital 
va erning’ maҳsulot qiymatini ҳosil qilishda teng’ ishtirokini aniq ifodaladi (bu fikr 
yuqorida eslab o’tilg’an). Ҳozirg’i davr olimlari kapitalizmning’ (bozor) tizimini 
shu uch omil bilan boG’’laydilar. 
XIX asrning’ boshlarida shu uch omilg’a asoslang’an G’’oyalar rivoj topdi. 
Meҳnat - ish ҳaqi, kapital - foyda, er - renta: shu uch o’zaro boG’’liq (uch birlik) 
formula Sey ta’limotida muҳim o’rinni eg’allaydi. Uning’ qiymat va daromadlar 
to’G’’risidag’i ta’limoti o’zig’a xos ravishda xal etildi. Klassik maktabdan farqli 
ravishda tovar qiymati uni ishlab chiqarishg’a sarflang’an meҳnat bilan emas, 
uning’ foydalilig’i bilan aniqlanadi, shunday qilib «Foydalilik nazariyasi»g’a asos 
solindi.
Qiymatni foydalilik bilan almashtirish oqibatida daromadlar masalasi ҳam 
shu asosda echib beriladi. Ishlab chiqarishda uch omil ishtirok etadi (meҳnat, 
kapital, er) va ularning’ ҳar biri qiymatni ҳosil qilishda ma’lum xizmatni amalg’a 
oshiradi. Uch omil uch xil daromadni yuzag’a keltiradi. Bunday tushuntirish 
niҳoyatda sodda va yuzaki ҳisoblanadi. Chunki unda ishlab chiqarish omillari to’la 
ҳuquqli ҳamkorlik asosida uyG’’un - g’armonik ҳarakat qiladi, xech qanday 
ekspluatastiya tan olinmaydi. Seyning’ izchil izdoshi Frederik Bastianing’ bosh 
asari ҳam «Iqtisodiy g’armoniyalar» deb atalishi bejiz emas. 
Seyning’ daromadlar nazariyasida foydaning’ izoҳlanishi diqqatg’a 
sazovordir. «Meҳnat» omili ishchilar uchun ish ҳaqini «kapital» omili soҳib uchun 
foydani «er» omili esa er eg’asi uchun renta daromadlarini yuzag’a keltiradi Biz 
bilamizki, foyda suda foizi va tadbirkorlik daromadidan iborat, uning’ birinchisi 

---

kapital eg’asi sifatida kapitalist tomonidan (kapital yaratadi), ikkinchisi korxona 
boshliG’’i sifatida kapitalist tomonidan o’zlashtiriladi. Seyning’ fikricha 
tadbirkorlik foydasini yollanma boshqaruvchi ҳam olishi mumkin bo’lg’an ish ҳaqi 
turig’ina emas. Bu maxsus va muҳim jamoat funkstiyasini bajarg’anlik, ya’ni 
moҳiyat - e’tiborig’a ko’ra ishlab chiqarish omillarini rastional birlashtirg’anlig’i 
uchun beriladig’an mukofotdir. Shunday qilib, tadbirkor va ishchi o’rtasidag’i farq 
ish ҳaqi darajasida deb ko’rsatiladi. Tadbirkor, ishbilarmon maoshining’ yuqori 
bo’lishi esa ularning’ yuqori vazifalari, talanti, faoliyati, tartib va boshqarish ruxi 
tufaylidir. 
Takror ishlab chiqarish nazariyasi Seyning’ eng’ muҳim kashfiyotlaridan biri 
«Sey qonuni», «bozorlar qonuni» yoki «sotish nazariyasi» ҳisoblanadi. Fiziokratlar 
merkantilizmni tanqid qilg’anda shu G’’oyadan foydalang’anlar. Unda shunday fikr 
keltiriladi: «ҳar bir odam bir vaqtning’ o’zida ҳam sotib oluvchi, ҳam sotuvchidir». 
Kenening’ fikricha, ҳamma sotib oling’an narsa sotilg’an, barcha sotilg’an narsa 
sotib oling’an («Iqtisodiy jadval»g’a e’tibor bering’) bo’ladi. Seyg’a asoslanib 
J.M.Keyns esa «taklif shung’a mos talabni yaratadi», deg’an fikrni ilg’ari suradi. 
Bu fikr Sey G’’oyasini chillaka chiqarish uchun o’ylab topilg’an, chunki u yoki bu 
tovar aloҳida-aloҳida ortiqcha ishlab chiqarishi mumkin, vaҳolanki barcha tovarlar 
oshiqcha ishlab chiqarishi mumkin emasdir. 
Keyns fikricha, Sey qonunini tan oluvchi barcha mualliflar klassik deb atalishi 
mumkin ekan. Bundan kapitalistik jamiyatning’ takror ishlab chiqarishida 
«g’armoniya» mavjudlig’i va oqibatda umumiy ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari 
bo’lmaslig’i isbotlanadi, ya’ni taklif avtomatik ravishda talabni vujudg’a keltiradi. 
Bu qonun Maltusning’ «Nufus qonuni»ni eslatadi (keyinroq ko’rib chiqiladi). Ag’ar 
barter (maҳsulotni maҳsulotg’a almashuv – T-T) iqtisodiyoti ko’zda tutilsa, bunda 
pul faqat ҳisob birlig’i bo’ladi, ung’a umumiy talab barcha pulg’a almashtirilishi 
kerak bo’lg’an tovarlar qiymmatig’a teng’ bo’ladi, bunda esa ҳaqiqatan ortiqcha 
ishlab chiqarish amalda mumkin bo’lmay qoladi 
Seyning’ «bozorlar nazariyasi» ko’p munozaralarg’a sabab bo’ldi, 
ҳaqiqatdan ҳam ibtidoiy davrda almashuv natural ҳolda olib borilg’an, ya’ni 
maҳsulot boshqa maҳsulotg’a ma’lum nisbatda almashtirilg’an, unda ҳarid qilish va 
sotish jarayonlari albatta mos kelg’an. Ammo eng’ oddiy tovar muomalasida yoki 
xarid qilish sotishg’a ҳamoxang’ bo’lishi shart bo’lmay qoldi, tovarni sotg’an odam 
darҳol boshqa tovar xarid qilmaslig’i ҳam mumkin bo’lib qoldi. Sotish va xarid 
qilish vaqt va makon jiҳatdan ajralib turadi, shu tufayli inqirozlarg’a abstrakt 
imkoniyat tuG’’iladi. Kapitalizm davrida bu imkoniyat ҳaqiqatg’a aylanib qoldi. 
Dastlabki kuchli iqtisodiy krizis 1825 yilda ro’y berdi va doim ma’lum qonuniyatlar 
asosida takrorlanib turibdi. 
Uz davrida Sismondi, Maltus va J.Mill bu qonun to’G’’risida o’z fikr-
muloҳazalarini bildirdilar. Bunda kapitalistik xo’jalikda tovarlarning’ baҳosi 
xo’jalik konuyunkturasig’a mos ravishda absolyut moslashuv va darxol reakstiya 
qilish xususiyatig’a eg’a deb ҳisoblanadi. 
Ҳozirg’i davrda ҳam bu masala bo’yicha iqtisodchilar o’rtasida neoklassik 
yo’nalish bilan keynschilik tarafdorlari orasida munozara davom etmoqda (bu 
ҳaqda quyida g’apiriladi) 
XIX asrning’ 40-50 yillarida franstuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida F. 
Bastianing’ (1801-1850) nomi va uning’ iqtisodiy qarashlari keng’ ommalashdi. U 

---

boy franstuz ishbilarmoni oilasida tuG’’ildi. Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar 
chiqarib, ularda erkin savdo foydasig’a protekstionizmni inkor etuvchi, vino ishlab 
chiqaruvchilar manfaatini ҳimoya qiluvchi, sostialistik G’’oyalarg’a qarshi bo’lg’an 
qarashlarni faol tarG’’ib etdi. Bu pamfletlar G’’oyasi mazmun jiҳatdan orig’inal 
bo’lmasa-da, yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi. 
F.Bastianing’ eng’ asosiy G’’oyasi jamiyatdag’i ijtimoiy antag’onizmning’ 
mavjudlig’ini inkor etishdir. Uning’cha, usha davrdag’i jamiyat dunyodag’i «eng’ 
g’o’zal, mukammal, mustaҳkam bo’tunjaҳon assostiastiyalaridandir. Barcha 
qonuniy manfaatlar uyG’’unlashg’andir». F.Bastia 1850 yilda «Iqtisodiy