Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

Kullox (1789-1864) ҳam klassik maktabning’ so’ng’g’i nomoyondalaridan 
ҳisoblanadi. U «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» (1825) kitobida qiymatning’ 
meҳnat nazariyasini rasman tan olsa ҳam, ammo ishchig’ina emas, shamol ҳam, 
buG’’ ҳam, koks ҳam, mashina ҳam meҳnat qiladi, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. 
Bung’a aosolanib u foyda qiymatning’ jamG’’arilg’an meҳnat yoki kapital «ishi» 
tufayli yaratilg’an qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar kabi u ҳam foyda 
ayirboshlash jarayonida vujudg’a keladi, deb da’vo qiladi. J.Mak-Kullox 
Maltusning’ «Aҳoli nufusi» qonunini to’la quvvatladi. 
Nassau Vilyam Senior (1790-1864) Londondag’i mashҳur Oksford 
universitetining’ siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so’ng’g’i soat» 
nazariyalarining’ muallifi sifatida mashҳur bo’ldi. 
N.Senior G’’oyalari «Siyosiy iqtisod fani ocherklari» (1836) va «Fabrika 
qonunchilig’i to’G’’risidag’i xatlar»da bayon etilg’an. 
U o’zining’ qiymat nazariyasida qiymatni baҳo bilan bir narsa deb ҳisoblaydi 
va qiymat talab bilan taklifg’a boG’’liq, deydi. U meҳnat (ishchilarning’ «qurboni») 
bilan bir qatorda kapitalistning’ «tiyilishi»ni ҳam qiymatning’ manbai deb e’lon 
qiladi. 
«Tiyilish» nazariyasi. Bu nazariyada N.Senior kapitalni kapitalistning’ 
berayotg’an «qurboni» deb ҳisobladi. Uning’ ta’kidlashicha kapitalist o’z kapitalini 
ishlab chiqarish soҳasig’a qo’yg’anda (investistiya) o’zining’ shaҳsiy iste’molidan 

---

g’o’yo ma’lum davr «tiyilib» turadi, meҳnat esa o’z navbatida ishchining’ dam olish 
va tinchlik evazig’a qilg’an «qurboni» deb qabul qilinadi. Shuning’ uchun ish ҳaqi 
va foyda kapitalist va ishchi berg’an teg’ishli «qurbonlar» uchun bab-baravar 
mukofot emish. N.Senior Rikardoning’ qiymatni ish vaqti bilan belg’ilashig’a 
qarshi chiqadi, uning’cha foyda kapitalistning’ «meҳnati»dan, foiz esa uning’ sabr-
qanoatidan ҳosil bo’lishini kashf qildi. 
N.Seniorning’ yana bir «kashfiyoti» uning’ «so’ng’g’i soat» nazariyasidir. 
Sanoat to’ntarilishi va mashinalarning’ kirib kelishig’a qaramasdan, ishchilarning’ 
ish soatlari niҳoyatda yuqori bo’lib, shu sababli XIX-asrning’ 30 yillarida 
Ang’liyada 10 soatlik ish kuni uchun ko’rash kuchayib ketdi.  
Ang’liyada klassik maktabni boshqa tarzda izoҳlovchilar orasida Jeyms Mill 
(1773-1836) muҳim o’rinni eg’allaydi. Bu olimni Jon Syuart Mill o’G’’li bilan 
adashtirib yubormaslik kerak, uning’ iqtisodiy G’’oyalari ҳam quyida ko’riladi. 
«Rikardo maktabining’ tanazzuli, - deb yozg’an edi K.Marks, - mana shu 
qimsadan boshlanadi». 
J.Mill qiymat, ish ҳaqi va foydani o’zig’a xos yo’l bilan talqin etdi. U 
ishchilarning’ ish ҳaqini oshirish yo’lidag’i iqtisodiy kurashi o’rinsizlig’ini 
iqtisodiy jiҳatdan asoslamoqchi bo’ladi. 
J.Mill kapitalistning’ foydasi bilan yollanma ishchining’ maoshi o’rtasidag’i 
qarama-qarshilikni rad etib, er rentasini tanqid qilg’an edi. U Rikardoning’ renta 
to’G’’risidag’i nazariyasini davom ettirib, er rentasining’ davlat tomonidan qo’shib 
olinishi, ya’ni ҳaqiqatda erni milliylashtirish (nastionalizastiya) qilinishini talab 
qilib chiqdi (Sovet davrini eslang’ 
Ing’liz Jon Styuart Mill (1806-1873) klassik maktabning’ so’ng’g’i 
nomoyondalaridan biri deb qaraladi. Uning’ otasi Jeyms Mill (1773-1836) ҳam 
iqtisodchi bo’lg’an va uG’’lining’ tarbiyasi bilan jiddiy shuG’’illang’an, oqibatda 
yoshlig’idayok dastlabki tadqiqotlari e’lon qilindi. Ammo 1848 y. bosib 
chiqarilg’an «Siyosiy iqtisod asoslari» (5 jilddan iborat) kitobi ung’a shuҳrat 
keltirdi. Amaliy ҳayotda Mill Ost-Indiya kompaniyasi bilan boG’’lang’an edi (1858 
y yopilg’an). 1865-1868 y. Parlament a’zosi bo’lg’an (D. Rikardoni eslang’). 
So’ng’g’i yillarda Franstiyaning’ Avinon shaҳrida yashab ijod etdi. 
Millning’ qiymat nazariyasida «almashuv, iste’mol qiymatlari» , qiymat va 
boshqalardan tashqari, qiymat (qimmat) bir vaqtda barcha tovarlarda o’sishi 
mumkin emas deg’an xulosa chiqariladi, chunki qiymat nisbiy tushunchadir. Qiymat 
meҳnat tufayli yuzag’a kelishi va birinchi darajali aҳamiyatg’a eg’alig’i 
ta’kidlanadi.
Pul to’G’’ridag’i G’’oyasida miqdoriy masala birinchi o’ring’a qo’yiladi, 
ya’ni pulning’ ko’payishi yoki kamayishi tovarlarning’ nisbiy baҳosi o’zg’arishig’a 
ta’sir etadi. Boshqa sharoitlar teng’ bo’lg’anda «pulning’ qiymati uning’ miqdorig’a 
teskari nisbatdadir», pulning’ ҳar qanday kamayishi esa xuddi shunday 
proporstiyada uning’ qadrini oshiradi. Pulning’ neytrallig’i to’G’’risida fikr 
yuritilib, pul vaqtni va meҳnatni iqtisod qilish uchun ҳizmat qiladi, deyiladi. Boylik, 
moddiy ne’matlar faqat unumli meҳnat natijasida yaratiladi. Yang’ilik shundan 
iboratki, mulkni qo’riqlash malaka orttirishg’a qaratilg’an meҳnat ҳam unumli deb 
ҳisoblanishi kerak. Unumli meҳnat ag’ar u jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini 
ko’paytirishg’a olib kelsa, unumli iste’molg’a eg’a bo’ladi. 

---

Aҳolining’ iqtisodiyotdag’i roli to’G’’risida so’z yuritilib, Ang’liyada 1821 
y. Keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalari ishlab chiqarish sur’atlari aҳoli 
o’sishidan yuqori bo’lmag’an. Aҳoli sonini kamaytirish bo’yicha takliflar beriladi 
(ixtiyoriy tuG’’ulishni kamaytirish, ayollar emansipastiyasi). Bu masalada Mill 
Maltus bilan ҳamoҳang’dir. 
Kapital deg’anda «avvalg’i meҳnat bilan ilg’ari to’plang’an maҳsulotlar 
zaҳira» lari tushuniladi. Kapital jamG’’arish investistiya uchun asos ҳisoblanadi va 
bandlikni oshiradi, ishsizlikning’ oldi olinadi (J.M.Keyns ta’limotig’a qarang’). 
Daromadlar to’G’’risida g’apirilib, bunda avvalg’i olimlar fikri qo’llanadi, 
uni meҳnatg’a ҳaq deb qaraladi va ishchi kuchig’a bo’lg’an talab va taklifg’a 
boG’’liq deyiladi. Minimal ish ҳaqi G’’oyasig’a amal qilib, «ishchi fondi» 
doktrinasi ilg’ari suriladi, ung’a ko’ra, sinfiy kurash ҳam, kasaba qo’mitalari ҳam 
ish ҳaqini yashash minimumi darajasida saqlashning’ oldini ola olmaydi. Ammo 
1869 yil bu doktrina G’’oyasi inkor etiladi va kasaba qo’mitalari ҳaqiqatan ҳam ish 
ҳaqig’a ta’sir etadi, bu «meҳnat bozoridag’i raqobat oqibatlari» kabidir. Boshqa 
sharoitlar teng’ bo’lg’anda past jozibali meҳnatda ish ҳaqi kamroq bo’ladi. Mill 
«minimum ish ҳaqi» bilan «fiziolog’ik minimum» ni farqlaydi, birinchisi 
ikkinchisidan yuqoridir. Ish ҳaqi manbai sifatida allaqanday «kapital zaҳira» 
keltiriladi. 
Renta to’G’’risidag’i fikrda, renta bu erdan foydalang’anlik uchun 
to’lanadig’an kompensastiya deb qaraladi. 
Shu bilan birg’a, er uchastkasidan foydalanish shaklig’a qarab. Bu renta 
mavjud bo’ladi yoki foydani yo’q qiluvchi ҳarajat bo’lishi mumkin. 
Boshida aytilg’anidek, bu olim ishlab chiqarish qonunlari o’zg’artirish 
mumkin emas, balki taqsimot qonunlarini o’zg’artirish kerak deg’an aqidag’a amal 
qiladi. 
Bu olimning’ katta ҳatosi bo’lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot bir-
biridan aloҳida-aloҳida yashay olmaydi; ular bir-birlarig’a o’zaro va ҳar tomonlama 
boG’’liq. 
Millning’ sostial isloҳoti ҳuquqidan uch pazistiyani o’z ichig’a oladi: 
Kooperativ ishlab chiqarish assostiastiyasi yordamida yollanma meҳnatni tug’atish; 
Er soliG’’i yordamida er rentasini ijtimoiylashtirish; 
merosҳo’rlik qonunini cheklash yordamida boylikning’ teng’sizlig’ini cheklash.