Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

qonunchilig’ida 
qo’llanilishi 
to’G’’risida» 
(1803 
y.), 
«Italiya 
respublikalarining’ tarixi» (1807 y.), 1818 yilda esa «Edinburg’enstiklopediyasi» 
uchun «Siyosiy iqtisod» maqolasini tayyorladi, lekin «Siyosiy iqtisodning’ yang’i 
ibtidolari yoki boylikning’ aҳoli nufusig’a munosabatlari to’G’’risida» (1819 
y.) kitobining’ nashr qilinishi uning’ shuҳratini yanada oshirdi. Keying’i yillarda 
«Siyosiy iqtisoddan etyudlar» (1837 y.) va fundamental tarixiy asarlar 
ҳisoblang’an «Franstuzlar tarixi» (31 tom), «Rim imperiyasi qulashining’ 
tarixi», «Italiya ozodlig’i tiklanishining’ tarixi» va boshqa asarlari nashr qilindi. 

---

S.Sismondi G’’oyalarining’ shakllanishi, sanoat to’ntarishi davri bilan, 
shuning’dek mayda ishlab chiqaruvchilarning’ iqtisodiy kuchsizlanishi bilan 
boG’’liq bo’lib, bu esa o’z navbatida kapitalizmning’ feodalizm ustidan, yirik 
mashinalashg’an ishlab chiqarishning’ mayda ishlab chiqarish ustidan G’’alabasini 
ang’latar edi. 
S.Sismondi ijodini o’rg’anish metodini ayrim ҳususiyatlarini klassik 
iqtisodiy maktab vakillari bilan teng’lishtirishimiz mumkin. Aynan o’zig’a xos 
uslubiyot iqtisodiyot fanig’a quyidag’i yang’iliklarni olib kirdi. 
Birinchidan, Klassiklardan farq qilib, xukumatlar boylikni taqsimlash va 
tartibg’a solishni boshqarishni o’z qo’llarig’a olishlarig’a xayriҳoҳlik bildiradi. 
Unda aynan xukumat ishlab chiqarishni keng’aytirmasdan «uchinchi shaxslar» 
manfaatlarig’a mos yo’l ochib beradi. 
Ikkinchidan, siyosiy iqtisodda ilmiy abstrakstiya usulini qabul qilmaslik. 
S.Sismondi, A.Smit izdoshlarini abstrakstiyag’a berilib insonlarni umuman 
unutg’anliklarini, natijada fan ularni izlanishlarida turli amaliyotlardan ajralib qoldi 
deb xulosa qiladi. 
Uchinchidan, A.Smitning’ «iqtisodiy inson» doktrinasini inkor etish. 
S.Sismondi klassiklarning’ ҳar bir aloҳida oling’an inson manfaatlari umumiy 
manfaatlarini shakllanishig’a sababchi deg’an fikrg’a umuman qo’shilmaydi. 
Uning’ fikricha ҳar qaysi inson o’zining’ shaxsiy manfaatlarini o’zg’alar ҳisobig’a 
amalg’a oshirish bilan mavjud turli imkoniyatlarni ishg’a solar ekan, bu erda ҳar 
sanoatchining’ erishg’an yutuG’’i o’z navbatida o’zg’a sanoatchini xonavayron 
bo’lishig’a olib keladi. 
To’rtinchidan, ilmiy texnika prog’resini jadallashuvi jamiyat ravnaqidag’i 
ob’ektiv zaruriyatlig’ini tan olmaslik. Quyidag’i uslubiy ҳolatni izoҳlab S.Sismondi 
shunday deydi: «g’archan mashinalar ixtirosi insonlar uchun katta qulaylik bulsada, 
ammo ular (mashinalar) yaratg’an foydani adolatsiz taqsimlanishi, kambaG’’allar 
uchun ofat keltiradi». 
Beshinchidan, iqtisodiy taҳlilda funkstional usulni qo’llash maqsadg’a 
muvofiqlig’ini e’tirof etish. Bu ҳolat siyosiy iqtisodda tobora yang’i tus olayotg’an 
sabab va oqibatni tan olish demakdir 
Oltinchidan, iqtisodiy taҳlilda iqtisodiy faktorlar bilan birg’a noiqtisodiy 
faktorlarning’ ҳam o’rin olishi. Din, tarbiya, vijdoniylik va boshqalar insonlarning’ 
bir maqsadg’a yakinlashtiriuvchi faktorlar deb belg’ilanadi. 
S.Sismondi mayda ishlab chiqarish pozistiyalarida turib, kapitalizmni tanqid 
kilib, mayda tovar ishlab chiqarishg’a qaytishni orzu qildi. 
Uning’ qarashlari rivojida ikki bosqich ko’zg’a tashlanadi. Avval boshda 
S.Sismondi A.Smit ta’limotining’, klassik siyosiy iqtisodning’ tarafdori bo’lib 
chiqdi. U o’zining’ dastlabki asarlaridan biri - «Savdo boylig’i to’G’’risida...» 
kitobida (1803 y.) sanoat to’ntarilishining’ ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va 
imkoniyatlarini yuksak baҳoladi. S.Sismondi Ang’liyag’a ikkinchi marta borib 
kelg’anidan keyin endi kapitalizmni, shuning’dek klassik maktabni qattiq tanqid 
qila boshladi. 
«Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari yoki boylikning’ aҳoli nufusig’a 
munosabatlari» (1819 y.) kitobi uning’ shuҳratini yanada oshirdi. S.Sismondi 
odamlar baxt va teng’likni ta’minlash uchun birlashdilar, deg’an fikrg’a asoslanadi. 
U mayda ishlab chiqarishni ko’klarg’a ko’tarib maqtaydi, meҳnatkashlarning’ 

---

manfaatlarini ҳimoya qilishg’a intiladi, ҳammag’a ҳamdardlik bildiradi, fabrikag’a 
oid qonunlarni tabriklaydi, bolalar meҳnatining’ ekspluatastiya qilinishini 
qoralaydi.
A.Smitning’ ta’limotida meҳnat qiymat va boylikning’ birdan-bir manbai deb 
taҳlil qiling’an edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. S.Sismondi 
pul ichki qiymatg’a eg’a bo’lg’an meҳnat maҳsulotidir va shu sababli qiymatning’ 
umumiy mezoni tarzida namoyon bo’ladi, deg’an to’G’’ri xulosag’a keldi. Pulning’ 
qadrsizlanishi ortiqcha qoG’’oz pullar muomalag’a chiqarilishi xaddan oshib 
ketishining’ natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning’ vujudg’a kelishi 
jarayonini, uning’ vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste’mol qiymat 
o’rtasidag’i ziddiyatni ko’ra bilg’an bo’lsa ҳam, ammo uning’ moҳiyatini 
tushunmaydi. U qiymatdan chetg’a chiqishni qiymat qonunining’ buzilishi deb 
ҳisoblaydi. 
S.Sismondining’ ta’biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy 
iqtisoddan iborat, ag’ar siyosat davlat tartibining’ qanday vujudg’a kelishini 
o’rg’atsa, fuqarolarni diyonat va din ruxida tarbiyalasa, siyosiy iqtisod xo’jalikni 
qanday boshqarishni, ijtimoiy tartibni saqlashni xukumatg’a tavsiya qilishi kerak.
S.Sismondi uslubiyoti (metodolog’iyasi)g’a 1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni 
sub’ektiv-idealistik talqin etish; 2. Ilmiy abstrakstiya usulining’ yo’qlig’i; 
3.Tarixdan tashqari yondashuv; 4. Ayirboshlash konstepstiyasi xosdir. Mayda 
burjua nazariyotchisi bo’lg’an S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning’ ob’ektiv 
ҳarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot notekis rivojlanishini ҳaqli 
ravishda ko’rsatg’an bo’lsa ҳam, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilishining’ 
o’zig’a xos tarzda namoyon bo’lishi ekanlig’ini ko’ra bilmadi . 
Shu bilan birg’a S.Sismondi kapitalizmning’ ilG’’or mazmunini, uning’ 
feodalizmdan ustunlig’ini tushunmadi. U kapitalizmni romantik tarzda G’’ayri 
ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning’ imkoniyatlarig’a mayda 
burjuaziya nuqtai nazaridan baҳo berdi. U kapitalizmni tartibg’a solish, mayda 
ҳunarmandlarning’ stex tuzumi tarzida orqag’a qaytish eҳtimoli bor, deg’anlarida 
ҳam mayda burjuacha romantizm namoyon bo’ldi. S.Sismondi revolyustiyag’a 
qarshi, u kapitalizmni isloҳ qilish, uni tiyib turish tarafdori. 
Milliy daromad va kapital S.Sismondining’ iqtisodiy qarashlari tizimida 
etakchi muammodir. U o’zining’ «Siyosiy iqtisodning’ yang’i ibtidolari» asarining’ 
dastlabki uch bobini ayni shu muammog’a baG’’ishlaydi. A.Smitdan keyin 
S.Sismondi ҳam daromadlarning’ uch turini: foyda, renta va ish ҳaqini aloҳida 
ajratib ko’rsatadi, dastlabki ikki turni umumlashtirib, ustama qiymat 
tushunchasidan foydalanadi, ularni ichki maҳsulotdan cheg’irma deb ҳisoblaydi.
Yakka tartibdag’i daromadlardan S.Sismondi «boyliklardan oling’an foyda» 
va ishchi ish ҳaqining’ yiG’’indisi bo’lmish milliy daromad muammosig’a o’tadi. 
Bu milliy daromad bilan yalpi maҳsulotni aynan bir narsa deb bilg’anlig’i uning’ 
asosiy nazariy xatosidir.
Kapital deg’anda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab chiqarish 
vositalarini) tushunadi. U kapital jamG’’arilishini tejamkorlik bilan boG’’laydi. 
S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanmalar, uruG’’lik, xom ashyo, 

---

ish ҳaqi kapitalini bir-biridan ajratib, A.Smitning’ ҳamma xato va yutuqlarini 
takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o’zg’aruvchi kapitalg’a ajrata bilmadi.
S.Sismondi kapitalistik aҳoli nufusi jarayonini taҳlil etishg’a ҳarakat qildi. U 
iqtisod fanida birinchilardan bo’lib foydani ko’paytirish manfaatlari yo’lida 
mashinalarni joriy etish ishsizlar vujudg’a kelishig’a olib boradi, ishsizlarning’ 
mavjudlig’i esa ishlab turg’anlarning’ aҳvolini yomonlashtiradi deg’an faktni tan 
oldi.
«Uchinchi shaxslar» nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida asosiy 
o’rinni eg’allaydi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad xajmlarining’ birlig’ini 
ijtimoiy maҳsulotni to’la-to’kis realizastiya qilishning’ asosiy sharti deb ҳisoblaydi. 
Bunday teng’likka avtomatik tarzda o’z-o’zidan erishilmaydi deb ҳisoblaydi, u 
aksincha yirik sanoatning’ rivojlanishi ishlab chiqarishning’ muqarrar ravishda 
iste’moldan o’zib ketishig’a olib boradi.
S.Sismondi «uchinchi shaxslar», ya’ni mayda ishlab chiqaruvchilarg’a 
madad berishg’a umid boG’’laydi. U burjua mamlakatlarining’ xukumatlarig’a 
murojaat etib, ular kapitalistik rivojlanishni to’xtatsinlar deb so’raydi. Jamiyat 
mayda ishlab chiqarishg’a qaytg’an taqdirdag’ina g’uyo mo’l-kulchilik boshlanar 
emish. S.Sismondining’ tutg’an urni-takror ishlab chiqarish asosiy qonunlarini 
tushunmaslik natijasidir.
S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o’rtasidag’i nomuvofiqlik deb 
tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya kapitalizm sharoitida ishlab 
chiqarish bilan iste’mol o’rtasidag’i nomuvofiqlikni tan oladi, biroq ung’a tobe o’rin 
beradi deb ta’kidlag’an edi.
S.Sismondi kapitalistik yo’ldan voz kechishni taklif qildi, kapitalizmni 
tartibg’a solishg’a, ishchilar bilan kapitalist o’rtasida patriarxalchilik 
munosabatlarini o’rnatishg’a, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishg’a, 
ishsizlar va nog’ironlar ҳaqida G’’amxo’rlik qilishg’a va buning’ uchun maxsus 
fondlarni vujudg’a keltirishg’a, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo’llab-
quvvatlashg’a, manufakturag’a bo’lg’an yirik mulkchilikni ko’p sonli kapitalistlar 
o’rtasida taqsimlashg’a chaqirdi. U yollanma ishchilarni ҳam mulkdorlar sinfi 
safig’a qo’shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning’ yordamig’a umid qildi. 
Uning’ ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda burjuacha va reakstion xayolparastlik 
ҳarakterig’a eg’adir. S.Sismondi ob’ektiv tarixiy jarayong’a to’sqinlik qilishg’a 
urindi. Shu sababli u reakstioner bo’lib qoladi, o’z muloҳazalarini Franstiyada ҳali 
ҳam kuchli bo’lg’an feodal tuzum ҳimoyachilarig’a qo’l kelishini sezmaydi. 
XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining’ xulosalarini ko’klarg’a 
ko’tarib maqtag’anliklari sababli Lenin S.Sismondining’ iqtisodiy qarashlarini 
batafsil va mufassal taҳlil etish zarur deb bildi. Chunki S.Sismondining’ xulosalarini 
bunday maqtash marksizmning’ iqtisodiy ta’limotini yoyishg’a ҳalaqit berar edi. U 
o’zining’ «Iqtisodiy romantizm» ta’rifig’a doir» asarida S.Sismondining’ mayda 
burjua siyosiy iqtisodchisi ekanlig’ini isbotladi, uning’ qarashlari ichki ziddiyatli va 
noizchillig’ini, klassik maktabdan o’zib ketish yo’lidag’i urinishlari zaiflig’ini 
kursatdi.