Germaniyadagi tarixiy maktab Reja

Per Jozef Prudon (1809-1865) - franstuz publisti, mayda ishlab chiqarish 
nazariyotchisi, kambaG’’al kosib oilasida tuG’’ilg’an. Moddiy jiҳatdan nochorlig’i 
sababli kolejdag’i o’qishni tug’atmag’an, sherik ҳamkorining’ mablag’i ҳisobig’a 
kichik bir bosmaxonani ishlatib, zo’r berib o’z ma’lumotini oshirish bilan 

---

shuG’’ullang’an. Ilmu-fanni o’rg’anishni avvalo muҳtojlikdan qutulish usuli deb 
bilg’an. 1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta’minlang’an 
yosh olimlarg’a ajratilg’an uch yillik stipendiyani olib Parijg’a ko’chib o’tdi. 
Parijda u J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Fure va boshqa 
iqtisodchi olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning’ 
«Mulkchilik nima?» nomli mashҳur asari e’lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni 
tanqid bosh mavzu bo’lsada, xali olimning’ amaliy dasturi bayon qilinmag’an edi. 
1846 yilda P.Prudonning’ «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qashshoqlik 
falsafasi» nomli yana bir asari e’lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloҳ 
qilishning’ amaliy dasturini ishlab chiqishg’a, siyosiy kurashning’ bexudalig’ini 
asoslashg’a urindi. 
1848 yilda nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalarning’ ҳal etilini» nomli 
yang’i asarida olim ҳar qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. Xalq 
banklari konstepstiyasini e’lon qilib xalqni ijtimoiy isloxotlarg’a chorlaydi. 
P.Prudon siyosiy iqtisodni «aql-zakovatning’ abadiy qonunlari» 
to’G’’risidag’i fan deb biladi. 
P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o’xshashlik 
ҳollarini uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning’ uslubiyotlarida bu ҳolat 
quyidag’icha aks etadi: 
Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish 
mumkin bo’lg’an raqobatni topib tashkil etish. 
Ikkinchidan, xo’jalik ҳayotini taҳlil qilish jaranida iqtisodiy ko’rsatkich va 
manbalarni asosiy deb ҳisoblamasdan, balki meҳribonlik, aҳloq, ijtimoiy adolat, 
etika va boshqa kateg’oriyalarni, shuning’dek inson ҳayotining’ eng’ oliy ne’mati 
teng’lik va tinchlikni asosiy deb ҳisoblash. 
Uchinchidan, ko’p yillar davomida yaratilg’an ilmiy asarlarda iqtisodiy 
ҳodisalarg’a nemis faylasufi G’eg’el dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, ung’a 
aloҳida e’tibor berildi. 
P.Prudon o’zining’ mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan 
isloҳotchilik konstepstiyasini maydong’a tashlar ekan, juda ko’p masalalar 
xususidag’i fikrlarni bayon etadi. meҳnat taqsimoti, tovarning’ xususiyati, ish ҳaqi, 
mulkchilik, daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izoҳlashg’a ҳarakat 
qiladi. P.Prudon o’zining’ eng’ muҳim asarlaridan biri - «Iqtisodiy ziddiyatlar 
tizimi....» da avvalg’i meҳnat taqsimotini taҳlil qiladi. Meҳnat taqsimoti bir 
tomondan boylikning’ ko’payishig’a imkon bersa, ikkinchi tomondan 
qashshoklikka, kambaG’’allikka olib boradi. P.Prudonning’ muloҳazalarig’a 
qarag’anda, meҳnat taqsimotining’ naf keltiradig’an xususiyatlarini saqlab qolish 
va zararli xususiyatlarini tug’atish kerak. Metodolog’iya jiҳatidan bu o’rinda 
ijtimoiy jarayonlar dialektikasining’ ilmiy taҳlilida tarixdan tashqari yondashuv 
sezilib turadi. Prudon tovarning’ xususiyatini ҳam mana shunday pozistiyalardan 
turib «tadqiq» qiladi 
P.Prudon daromad to’G’’risidag’i nazariyani siyosiy iqtisodda daromadning’ 
asosiy manbai deb qabul qiling’an meҳnat, kapital va erning’ mazmunini ko’rib 
chiqishdan boshlaydi. Uning’ fikricha, ishlab chiqarish jarayonining’ o’zi ҳar 
uchchala elementning’ ishg’a tushurilishi natijasida yuz beradi.
Takror ishlab chiqarish jarayoni olimning’ fikricha, ҳamjamiyatdag’i ishlab 
chiqarish va iste’molning’ muvozanati asosida bo’ladi. Lekin amaliyotda 

---

mulkchilarning’ ishlamay qo’yg’anlig’i bu prinstipning’ buzilishig’a va natijada 
J.B.Sey ko’rsatib o’tg’an «iqtisodiy qonunni» ҳam buzilishi olib kelmoqda. 
P. Prudon ijtimoiy masalalarni ҳal qilishi zarur bo’lg’an kapitalizmni isloҳ 
qilish loyiҳalarini o’zining’ ko’pg’ina asarlarida e’lon qiladi. Ushbu asarlarda 
ijtimoiy adolat konstepstiyasini asoslash bilan birg’a inqilobiy chiqishlar ҳaqidag’i 
ҳar qanday fikrni inkor etadi. Olimning’ isloҳotchilik G’’oyalarning’ ayrimlari 
S.Sismondi qarashlarig’a o’xshash bo’lib ular quyidag’ilarda o’z aksini topdi: 
«uchinchi shaxslar» ya’ni deҳqonlar, ҳunarmandlar va mayda kustar ishlab 
chiqaruvchilarning’ jamiyatdag’i o’rnig’a raҳimdillik bilan ҳayriҳoҳlik bildirish; 
«mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarishni» iqtisodiyotdag’i etakchilik o’rnini 
e’tirof etish bilan ularning’ shart-sharoitlari, ta’limotlarida to’liq teng’likka erishish; 
ijtimoiy adolat tamoyillarig’a mos ravishda jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib 
ishlab chiqarish ishtirokchilarig’a teng’ daromad berish; 
kapital va daromadlar bir kishi qo’li ostida konstentrastiya qilinishig’a va ayniqsa 
meҳnatni ekspluatastiya qilishg’a yo’l qo’ymaslik. 
Bundan tashqari faqat P.Prudon isloҳotchilig’ig’a xos qo’yidag’i G’’oyalarni 
aloҳida ajratib ko’rsatishimiz mumkin: 
pulni muomalada ҳaraktini bekor qilib, uning’ o’rnig’a ishchi pullari banklarni 
muomalag’a kiritish; 
foizni yo’q qilish ҳisobig’a foizsiz kreditlarni tashkil qilish; 
xalq banklarini tashkil etish; 
isloҳotlar amalg’a oshirish jarayonining’ xotimasi sifatida xukumatni bekor qilish. 
Isloҳotchilik konstepstiyalarida P.Prudon.Xalq bankig’a katta umid 
boG’’laydi. Uning’ banki sostialist-rikardochilar taklif qilg’an banklardan 3 xil 
o’zig’a xoslik bilan farq qilar edi: 
Birinchidan, undag’i metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi sababli, pulg’a 
va tijorat voqealarig’a almashtirish yo’li bilan sekin-asta muomaladan chiqarilar 
edi.
Ikkinchidan, foizni birdanig’a yo’q qilmasdan, balki yuqori qayd qiling’an 
bosqichni amalg’a oshirishni 2%dan eng’ kam daraja-0,25% tushirish ҳaqda 
sotilmag’an tovarlarg’a oldindan suda berilishi.
Uchinchidan Xalq banki kapitalni o’zig’a jalb qilmay yuzag’a kelmasdan, 
balki aksincha kapital bilan yuzag’a keladi. 
P.Prudonning’ ҳukumatni bekor qilish G’’oyasi isloҳotlarni amalg’a oshirish 
davrida sinflarning’ umumlashuvi va yag’ona meҳnatkashlar, o’z meҳnatini ҳaqiqiy 
ҳaqini oladig’an sinfini yuzag’a kelishi o’z navbatida ҳukumat faoliyatini keraksiz 
qilib qo’yadi (anarxizm G’’oyasi). 
P.Prudon va prudonizm o’z davrida ishchilar ҳarakatig’a jiddiy xatar 
solg’anlig’i sababli proletar ta’limotining’ asoschilari Prudonning’ mayda ishlab 
chiqarish reformizmig’a (isloҳotchilig’ig’a) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni 
proletariatg’a dushman va revolyustion ҳarakatg’a ҳalaqit beruvchi bir oqim deb 
fosh qildilar. Bu kurashni K.Marks XIX asrning’ 40-yillari o’rtalaridayoq «Falsafa