Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

— suspenziya solinadigan stakan; 5 — aralashtirgich;
6
— pipetka tutgichi; 7 — 100 mm li pipetka; 8 — chegaralovchi halqa; 9 — suspenziyaga
botish darajasini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich; 10
— rezina shlang; 11 — rezina nokcha;
12
— katta pipetkani yuvish uchun ishlatiladigan stakan; 13 — pipetkadan suspenziyani
quyish uchun ishlatiladigan stakan; 14
— vanna; 15 — mustahkamlash vinti. Bundan
tashqari Sabanin usulida qo‘llaniladigan anjomlar, elaklar jamlamasi ham ishlatiladi.

---

1 5 6
Grunt va suv aralashmali kolbaga 25 sm
3
4% li yoki 6,7% li piro-
fosfornordan (Na
4
P
2
O
7
) natriy solinadi. So‘ngra kolba teskari sovitgich
yoki 4 dan 5 sm gacha diametrli vorankali po‘kak qopqoq bilan
berkitiladi va suspenziya 1 soat davomida sekin-asta qaynatiladi. Qayna-
tilgan suspenziya 15—20°C haroratgacha sovitilib ko‘zlarining o‘lcha-
mi 0,1 mm bo‘lgan elak orqali diametri 14 mm li, voronka kiydirilgan
xajmi 1 l bo‘lgan shisha silindrga ag‘dariladi. Kolbaning ichki yuzasida
qolgan jins zarralari yuvgichdan tushuvchi suv oqimi orqali yaxshilab
yuvib tushiriladi.
Elakda tutilib qolgan zarralar va agregatlar suv oqimi bilan chinni
kosachaga yuvib tushiriladi, ularni rezina qinli dasta yoki yupqa g‘ilof
kiydiriligan barmoq bilan yaxshilab ezg‘ilanadi. Kosachada hosil bo‘lgan
muallaq suyuqlik ko‘zlarining o‘lchami 0,1 mm bo‘lgan elak orqali
silindrga ag‘dariladi. Kosachadagi cho‘kmani silindrga quyish kosacha
tubida qolgan zarralar ustidagi suvni to‘liq tiniqlanishigacha davom
ettiriladi.
Elakda tutilib qolgan zarralarni chini kosacha tubida qolgan zarralarga
qo‘shib, ularni avvaldan tortilgan chinni tigel yoki shisha stakanchaga
o‘tkaziladi va qum hammomda bug‘lantirilib, o‘zgarmas massagacha
quritish shkafida quritiladi.
O‘zgarmas massagacha quritilgan jins zarralari ko‘z o‘lchamlari 0,5;
0,25; 0,1 mm bo‘lgan elakdan elab o‘tkaziladi.
Tarkibida organik moddalar bo‘lgan gil jinslarni tahlil qilishda zarralar
ko‘zlari o‘lchami 10; 5; 2; 1; 0,5; 0,25; 0,1 mm bo‘lgan elaklar jamlamasi
orqali elanadi.
Ko‘zlari 0,1 mm bo‘lgan elakdan o‘tgan zarralar suspenziyali silindrga
o‘tkaziladi.
Elaklarda tutilib qolgan jins fraksiyalari tortiladi. O‘lchov silindrdagi
suspenziya esa 1 l hajmga yetkaziladi.
Namuna olish oldidan tayyorlangan suspenziya 1 min davomida,
cho‘kma silindr tubidan sekin-asta chayqatilib ajratiladi. Chayqatilib
aralashtirilgan suspenziya namuna olinguncha bo‘lgan vaqt davomida
xoli qoldiriladi.
Suspenziya namunalari olish vaqti (0,05; 0,01; 0,005; 0,001 mm
dan kichik zarrachalar bilan) tindirish boshlangan vaqtdan keyin jins
zarrachalarining zichligi va harorati hisobga olingan holda (O‘zRST
817—97) aniqlanadi. Namuna suspenziyasidan pipetkaga olish chuqurligi
va davomiyligi 9.3-jadvalda berilgan.
Namuna olishda pipetkani yopiq holatda shtativ bo‘ylab ko‘tariladi
va markaz bo‘yicha suspenziyali silindrga tushiriladi. Ma’lum vaqt o‘t-
gach, pipetkani aspirator bilan tutashtiruvchi jo‘mrakni burash bilan
o‘lchov chizig‘iga yetguncha, suspenziyani pipetka ichiga so‘rilishi amal-
ga oshiriladi. So‘ngra jo‘mrak berkitiladi, pipetka sug‘urilib, silindrdan

---

1 5 7
boshqa tarafga olinadi, tayanch halqasigacha pastga tushiriladi hamda
suspenziya avvaldan og‘irligi o‘lchangan shisha stakancha yoki chinni
tigelga o‘tkaziladi.
Pipetkani shtativning yuqori qismiga o‘rnatilgach va pipetka bilan
rezina shlang va bir yoqlama jo‘mrak bilan birlashuvchi kolbadan o‘sha
stakancha yoki tigel oz miqdordagi distillangan suv bilan yuviladi.
Stakanchalardagi namunalar qum hammomda (105
±2°C harorat ostida)
o‘zgarmas massaga erishguncha bug‘latiladi va analitik tarozida tortiladi.
Jins zarralarining stakandagi massasi g
0
bo‘lgan havo harorati quruq-
ligidagi namunalarni tahlil etishda yoki gigroskopik namlikka bo‘lgan
tuzatishlarni hisobga olgan holda quyidagi formula bo‘yicha hisoblab
topiladi:
1
0
1 0,01
g
w
g


,
bu yerda: g
0
— jinsning mutlaq-o‘rtacha namunasi massasi, g;
g
1
— jinslarning havo harorati quruqligidagi (yoki gigroskopik
namlikdagi) o‘rtacha namunasi massasi, g;
w — gigroskopik namlik, %.
Jinsning tashkil etuvchi 0,5; 0,25 va 0,1 mm, o‘lchamdan katta
bo‘lgan fraksiyalar tarkibi h % larda ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi:
0
(100
)
p
g
g
L
k


,
bu yerda: g
p
— doimiy og‘irlikkacha quritilgan, berilgan jins fraksiyasi
massasi, g;
g
0
— gigroskopik (yoki tabiiy) namlikka bo‘lgan tuzatish bilan
olingan jinsning o‘rtacha namunasi massasi, g;
k — 1,0 mm dan katta o‘lchamli jins fraksiyasi yig‘indisi-
ning tarkibi, %.
O‘rganilayotgan jinsning 0,005 mm dan kichik, 0,01 mm dan ki-
chik, 0,005 mm dan kichik hamda 0,001 mm dan kichik fraksiyalar
tarkibi (L) quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:
0
1000
(100
)
A
g Vp
L
k




,
bu yerda: A — doimiy hajmida, o‘zgarmas og‘irlikkacha quritilgan tup-
roq fraksiyasining massasi, g;
g
0
— tahlil uchun olingan tuproqning mutlaq quruq o‘rtacha
namunasi massasi, g;
V
p
— pipetka hajmi, sm
3
;
k — 1 mm dan katta o‘lchamli tuproq fraksiyalari yig‘indisi-
ning miqdori, %.

---

1 5 8
So‘ngra 0,05 mm dan 0,01 mm gacha bo‘lgan fraksiyalar tarkibi
0,05 mm va 0,01 dan kichik fraksiyalar foiz tarkiblari orasidagi tafovut
bo‘yicha hisoblab topiladi. Aynan shunday yo‘sinda jinsning 0,01 mm
dan 0,005 mm gacha va 0,005 mm dan 0,001 gacha fraksiyali foiz
tarkiblarining miqdorlari ham hisoblab topiladi.
Jinsning 0,001 mm dan kichik fraksiyasini hisoblashda kiritiluvchi
disperslovchi tarkibiga tuzatishlar kiritiladi, buning uchun jinsning
berilgan fraksiyasi massasidan pipetka hajmida quritilgan mutlaq quruq
disperslovchi massasi ayirib tashlanadi.
Jinsning 0,1 mm dan 0,05 mm gacha bo‘lgan fraksiyasi quyidagi
tafovut orqali topiladi: 100 % dan pipetka yordamida aniqlanuvchi
(disperslovchi kiritilishiga bo‘lgan tuzatishni hisobga olgan holda) va
elash tahlili usuli orqali olingan ma’lumotlar asosida olingan barcha
fraksiyalar yig‘indisi ayirib tashlanadi.
Tahlil natijalari jurnal ko‘rinishda berilishi joiz bo‘lib, unda o‘rganil-
gan jins tarkibida mavjud bo‘lgan quyidagi o‘lchamli fraksiyalar % da
ko‘rsatiladi: 10; 10—5; 5—2; 2—1; 1—0,5; 0,5—0,25; 0,25—0,1; 0,1—
0,05; 0,05—0,01; 0,01—0,005; 0,005—0,001 mm va 0,001 mm dan
kichik.
Tahlil natijalari qo‘llanilgan disperslovchi gigroskopik (yoki tabiiy)
namligi foiz tarkibi va zichligini ko‘rsatish orqali kuzatib borilishi zarur.
Amaliyotda sof gil, ayniqsa lyoss va lyossimon jinslarning granulo-
metrik tarkibini aniqlash bilan bir vaqtda mikroagregat tarkibi ham
aniqlanadi. Mikroagregat tarkibini aniqlashda, granulometrik tarkibni
aniqlashga qarama-qarshi o‘laroq, kimiyoviy ta’sir qo‘llanilmaydi, jins
laboratoriya tahlili uchun faqat suvda ivitish va fizik-mexanik (ezish,
silkitish va h.k.) ta’sir etish yo‘li bilan tayyorlanadi.
Mikroagregat usul jinslarning tabiiy holatini ifodalaydi. Bu ikki yo‘l
bilan aniqlangan jins tarkibini tashkil qilib turuvchi gil zarralarining
miqdori bir-birlaridan farq qiladi. Bu farqni fanda jinslarning mikro-
agregat ko‘rsatkichi deb yuritilib, quyidagicha ifodalanadi:
K
mikr
=g
gran
- g
mikr
.
Bu yerda K
mikr
— mikroagregat ko‘rsatkichi,
g
gran
— jinslar granulometrik tarkibini aniqlash yo‘li bilan
olingan gil zarralarining miqdori,
g
mikr
— jinslar mikroagregat tarkibini aniqlash yo‘li bilan
olingan gil jinslarining miqdori.
Gil jinslarining granulometrik tarkibini kimyoviy ta’sir etish (dispers)
yo‘li bilan tayyorlanganda gil zarralarining ko‘p bo‘lishiga sabab jins
tarkibidagi qum va chang zarralarining maydalanishidir. Shuning uchun
mikroagregat yo‘li bilan tayyorlanib aniqlangan chang zarralar miqdori
doimo ko‘p, gil zarralar miqdori kam bo‘ladi.

---

1 5 9
Gil jinslarining mikroagregat ko‘rsatkichi (K
mikr
)turli rayonlar, turli
genetik turdagi gil jinslari uchun turlicha bo‘lishi mumkin. Bu esa ularni
klassifikatsiyalarga ajratishda, qurilish nuqtayi nazardan baholashda katta
ahamiyatga ega.