Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Tog‘ jinslari tarkibida uchrovchi eng asosiy kimyoviy komponentlarni yozib
ko‘rsating.
2. Suvda yaxshi eruvchan tuzlar qaysilar?
3. Tog‘ jinslari tarkibidagi tuzlarning va xlorning miqdoriga qarab qanday
sho‘rlanish guruhlariga bo‘linadi?
4. Tog‘ jinslarining korroziyalash xususiyati qaysi kimyoviy ionlarning
miqdoriga qarab ajratiladi?
5. Suvli so‘rim deganda nimani tushuniladi?
6. Gilli tog‘ jinslari tarkibiga kiruvchi anion va kationlarni sanab bering.
10-BOB
TOG‘ JINSLARINING FIZIK-MEXANIK
XUSUSIYATLARI
Tog‘ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari deganda ularning fizik
holati, suvga bo‘lgan munosabati, tabiiy va texnogen omillar ta’sirida
mustahkamlik, deformatsiyalanish darajalari o‘zgarish qonuniyatlari
tushuniladi.
10.1. TOG‘ JINSLARINING FIZIK XUSUSIYATLARI
Tog‘ jinslarining fizik holati asosan ularning namligi, zichligi,
g‘ovakligi, plastikligi bilan belgilanadi.
Namligi. Tog‘ jinslarining namligi ularning g‘ovaklarida mavjud
bo‘lgan suv miqdorining ko‘p-ozligiga bog‘liq bo‘lib, termostatlarda
qizdirish va geofizik usullar yordamida aniqlanadi.

---

1 6 4
Termostatlarda qizdirish usulida namlikni aniqlash uchun 10—15 g
tabiiy namlikdagi tog‘ jinsi namunasi metall yoki shisha stakanchalarga
(bukslarga) solinib, termostatda 100—105° haroratda 5—6 soat mobay-
nida qizdiriladi. So‘ngra qizdirilgan namuna termostatdan olinib, qop-
qoqlari yopilgan holatda kalsiy xlorli eksikatorda sovitiladi va tarozida
tortish yo‘li bilan quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
1
2
3
1
100
q q
q
q
W




,
bu yerda: W — namlik, %;
q
1
—namuna solingan stakanchaning og‘irligi, g;
q
2
— stakancha bilan ho‘l tuproqning birgalikdagi og‘irligi, g;
q
3
— quritkich shkafida quritilib sovitilgan namunani sta-
kancha bilan birgalikdagi og‘irligi, g.
Qoya ona tog‘ jinslarining namligi ko‘p hollarda 5 % dan oshmaydi,
gilli jinslarda bu qiymat 8—12 va 25—30%, hatto undan ham yuqori
bo‘lishi mumkin. Gilli jinslarining tabiiy namligini ko‘p-oz bo‘lishi
ularning avvalgi tabiiy yotish holatlari saqlanganligi bilan, yer osti suvlari
sathining holati bilan, jins tarkibidagi gil minerallarining turlari va miq-
dori bilan bog‘liq. Amaliyotda tog‘ jinslarining hajmiy namligi (W
h
)
ham aniqlanadi. Buning uchun jins tabiiy namligini (W
o
) va quriq jins
zichligini (V
sk
) hisobga olingan holda quyidagi formuladan foydalaniladi:
W
h
=W
o
V
sk
.
Zichligi. Tog‘ jinslarining zichligi deganda, tabiiy holatdagi 1 sm
3
hajmdagi jins massasi tushuniladi. Amaliyotda jinslarning zichligini
baholash maqsadida uch ko‘rsatkich: jinslarining tabiiy zichligi (
g), skleti
zichligi (
g
sk
), mineral qismi zichligi (
g
m
) aniqlanadi va foydalaniladi.