Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Jinslarning tabiiy holatdagi zichligini aniqlash uchun qoya tog‘
jinslaridan o‘lchami 4½4, 5½5 sm kattalikdagi kub ko‘rinishdagi
1
, gilli
jinslardan esa ma’lum hajmdagi metall silindrda namuna qirqib olinadi.
Olingan namuna tarozida tortilib, egallagan hajmiga bo‘lish yo‘li bilan
zichlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
2
1
q
q
V



g/sm
3
,
bu yerda:
g — tog‘ jinsining tabiiy zichligi, g/sm
3
;
q
1
— namuna qirqib olingan silindr og‘irligi, g;
q
2
— silindr bilan namunaning birgalikdagi og‘irligi;
V — silindrning hajmi, sm
3
.
1 
Agar tog‘ jinslaridan qirqish usuli bilan namuna olishning iloji bo‘lmasa, xohlagan
shaklda namuna olinib, parafinlash va gidrostatik tortish usuli bilan ularning tabiiy zichligi
aniqlanadi (E. T. Chapovskiy, 1958).

---

1 6 5
Tog‘ jinslari sklet hajmining (quruq jins hajmining) zichligi deganda
1 sm
3
hajmdagi jins quruq qismining zichligi tushuniladi. Miqdoriy
jihatdan quruq jins massasi (g)ning uni egallagan hajmiga (V
1
+ V
2
)
bo‘lgan nisbatiga teng bo‘lib, quyidagi formula orqali aniqlanadi:
1
2
sk
g
V V



g/sm
3
.
Shuningdek, amaliyotda quruq jins zichligi jins tabiiy namligini (W)
hamda jins mineral qismining zichligini (
g
sk
) qo‘llash yordamida ham
aniqlanadi:
sk
1 0,001




m
w
g/sm
3
.
Tog‘ jinslarining 
mineral zarrachalar egallagan qismining zichligi
(
g
m
) deganda 1 sm
3
hajmdagi quruq mineral massaning og‘irligi tushuni-
ladi. Miqdoriy jihatdan mineral massa og‘irligini (g
1
), shu mineral
zarralar egallagan hajmiga (V
1
)bo‘lgan nisbatiga teng bo‘lib, quyidagi
formula bilan hisoblanadi:
1
1
m


g
V
g/sm
3
.
Jins mineral massasining zichligi, jinsni tashkil qilib turgan mineral-
larning turiga va miqdoriga bog‘liq bo‘lib, og‘ir minerallar miqdori ortishi
bilan ortib, yengil minerallar miqdorining ortishi bilan kamayib boradi.
Jinslarning mineral qismining zichligi ularning g‘ovakligini aniqlashda
ishlatiladi.
Intruziv tog‘ jinslarining (granit, sisnit, gronidiorit va b.) tabiiy
zichligi asosan 2,50 dan 2,85 g/sm
3
gacha, effuziv jinslarida (kvarsli
porfir, diabazlar, bazaltlar, andezitlar va b.), metamorfizm jarayoniga
kam uchragan tog‘ jinslarida (serisitli kvars, xloritli kvars va b.) 2,55
dan 2,72 g/sm
3
gacha, metamorfizm jarayoniga yuqori darajada uchragan
jinslarda (gneys, amfibolit, piroksenit, mramor, kvarsit va b.) 2,63 dan
3,00 g/sm
3
gacha, karbonat jinslarida (ohaktosh, dolomit va b.) 2,50
dan 2,70 g/sm
3
gacha, cho‘kindi gil, gilli, qumli jinslarida (sof gil, argillit,
alevrolit, qumtosh va b.) 1,90—2,40 dan 2,40—2,70 g/sm
3
gacha, lyoss
va lyossimon jinslarida 1,20—1,80 g/sm
3
oraliqida o‘zgaradi. Tog‘ jinslari
zichligining o‘zgarishi ularning paydo bo‘lish sharoitiga, yotish holatiga,
nurash jarayoniga uchraganlik darajasiga bog‘liq (10.1, 10.2-jadvallar).