Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

 — odometr asosi (korpusi);
2
 — tutib turuvchi boltlar; 3 — fiksatorlar; 4 — siqilish darajasini miqdoriy ko‘rsatuvchi
soat tipidagi indikatorlar; 5
 — indikatorlar ushlagichi; 6 — ko‘zlari ma’lum yiriklikdagi
filtr; 7
— grunt (o‘rganilayotgan jins namunasi); 8 — namunali halqa; 9 — oboyma;
10
— namunani namlab filtr orqali sizib o‘tgan suvning chiqishini ta’minlovchi jo‘mrak.
11—M.Sh. Shermatov

---

1 7 8
10.6-rasm. Gil va gilli jinslarni ma’lum bosim ostida namlangandan keyingi siqiluvchanligi
(1) va siqiluvchi jarayoni tugatilib yukdan holi qilingandan keyingi tabiiy holatiga qayti-
shini (2) ko‘rsatuvchi kompression egri chiziq sxemasi.
DH — jinsga P
1
, P
2
, P
3
, P
n
MPa og‘irlikdagi bosim (yuk) ta’sir ettirilgandan keyingi
umumiy deformatsiyalanishi, 
Dh
1
 — shu og‘irliklar ostidagi qoldiq deformatsiya; Dh
2
 —
P
n
... P
3
, P
2
, P
1
tartibda bosim (yuk) olinib tashlangandan keyingi avvalgi holatiga qaytishga
bo‘lgan harakat (jinslarni yuk ta’sirida o‘z tabiiy shaklini o‘zgartirishi va yuk olinib
tashlangandan keyin ma’lum darajada avvalgi shakliga qaytish xususiyati) deformatsiyasi;
Dh
3
—namunani R
3
bosim ostida namlanishidan keyingi siqiluvchanlik (cho‘kuvchanlik—
prosadka).
asbobni yuk ko‘targichiga P
1
, P
2
, P
3
MPa og‘irlikdagi, ya’ni namunaga
tushadigan tabiiy bosim og‘irligiga to‘g‘ri keladigan (P
t
) darajadagi yuk
qo‘yiladi. Har bir qo‘yilgan yukdan keyin stabillashish holati kutiladi
va asbob indikatorlaridan hisob olinib, laboratoriya jurnaliga yozib
boriladi (10.5-jadval). Stabillashish holati deganda asbob indikatoridan
olingan hisob raqami avvalgisidan 0,001 mm dan oshmasligi tushuni-
ladi. Stabillashish holati yuz bergach, tabiiy bosim og‘irligida odometrni
suv quygichi orqali halqadagi namunaga voronka yordamida suv yubo-
rilib, uni namlash jarayoni boshlanadi. Namlanish jarayoni boshlanishi
bilanoq indikatorlardan har 0,5, 1, 2, 5, 10, 20, 30, 60, 120, 180 minut
davomida, so‘ngra sutkasiga 2 marotaba hisob olib boriladi. Navbatda-
gi stabilizatsiya holati kutilib (har 3 soat davomida indikatordan olin-
gan hisob 0,01 mm dan oshmasligi kerak), keyin asbob yuk qo‘ygichiga
tabiiy bosim og‘irligiga qo‘shimcha P
4
, P
5
,
P
6
... — P
n
og‘irligidagi yuk-
lar qo‘ib boriladi. Tabiiy bosim og‘irligiga qo‘shimcha og‘irlikdagi yuklar

---

1 7 9
(bosim) qiymati qo‘yilgan vazifaning maqsadiga qarab 0,1, 0,2, 0,3,
0,4, 0,5 MPa va bundan ham oshiq bo‘lishi mumkin. Bunda biz yuqorida
eslatganimizdek, har bir pog‘onadagi yukdan keyin stabilizatsiyalanish
holati kutilishi kerak. Rejadagi bosim qo‘yib bo‘lingach, asbob yuk
qo‘ygichidagi yuklar sekin-asta olinib, har bir 0,1 MPa yuk olingandan
keyin indikatordan ham qayta hisob olinib sinovlar kitobiga yozib
boriladi. Bunda o‘rganilayotgan jinsni ma’lum og‘irlikdagi kuch ta’si-
ridan xoli etilgandan keyin, avvalgi tabiiy holatiga qay darajada qayti-
shi to‘g‘risida to‘g‘ri fikr yuritish, xulosa chiqarish mumkin (10.6-rasm).
Monolitlarni ochib, o‘rganilayotgan jinsni parafindan va parafin-
lash jarayonida qizigan yupqa qatlam (1—2 sm) olib tashlanib, komp-
ression asbob halqalariga tekshirish uchun kerak bo‘lgan namunani olish
jarayonida jinsning tabiiy namligi (W
0
), zichligi (
D
0
, 
d
0
), jinslar zarralar
zichligi (
g
0
), g‘ovakligi (n
0
), g‘ovaklik koeffitsiyenti (E
0
), tabiiy bosim
og‘irligi (P
1
) harakatdagi me’yoriy hujjatlarga asosan aniqlanib borishi
shart. Lozim bo‘lgan taqdirda jinsni ko‘pchuvchanligi, ivivchanligi, kiri-
shuvchanligi, filtratsiya koeffitsiyentini o‘rganish, granulometrik, minero-
logik, kimyoviy tarkibilarini aniqlash uchun ham namunalar olinib
borilishi mumkin.
Sinov oxirida kompression asbob odometrga o‘rnatilgan jinsli halqalar
tortilib, ularning ichidagi jinslarning tajribadan keyingi zichligi (
D
1
, 
d
1
),
namligi (W
1
), g‘ovakligi (n
1
), g‘ovaklik koeffitsiyenti (E
1
) aniqlanib sinov
natijalarining oxiriga yozib qo‘yiladi (10.5-jadval).
10.5-jadval