Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

19.3.1. YER OSTI SUVLARI OQIM TEZLIGINI KALORIMETRIK
USUL YORDAMIDA ANIQLASH
Bu usul ma’lum miqdordagi rangli bo‘yoq moddasini (indikatorni)
asosiy quduqdagi suv oqimi orqali oqizilib, ma’lum vaqt o‘tgandan keyin
kuzatish quduqlaridagi suv rangi o‘zgarganlik darajalari bilan qiyoslashga
asoslangan (A. D. Babushkin, 1962, Sedenko, 1979). Ishqoriy suvlar
uchun — fluoressein, eozin, eritrozin, qizil kongo, fluorotren; nordon
suvlar uchun metilen sinkasi, havorang anilin, qizil konga va neytral
suvlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan hamma bo‘yoq moddalari ishlatiladi
(19.2-jadval). Rangli indikatorlarni tayyorlash bo‘yoqlarni ishqoriy
(nashatir spirti) yoki kuchsiz kislotalar (sirka kislotasi) yordamida eritish
yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tajriba quyidagi tartibda olib boriladi.
1. Asosiy va kuzatish quduqlaridan suv namunalarini indikatorlar
ta’sir ettirilgunga qadar olish.
2. Olingan namunani fluoroskop asbobidagi mavjud standartlardagi
suv namunasi bilan solishtirib, o‘rganilayotgan suvning tabiiy holatdagi
rangi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish.
3. Asosiy quduqqa tayyorlangan indikatorni quyish va quyilgan vaqtni
belgilash.
4. Kuzatish quduqlaridan avvaliga har 2—5 soatda, keyin har 15—
20 minutda maxsus naychalarga suv namunalaridan olib, fluoroskop
asbobi orqali suv rangini o‘zgara borishini kuzatib borish.
5. Kuzatish natijalarini maxsus kitobga yozib borish.
6. Kuzatish asosida suv rangining eng ko‘p o‘zgargan (t
II
2
) va o‘zga-
rish boshlanishi holatiga to‘g‘ri kelgan vaqt (t
2
1
) topiladi. So‘ngra aso-
siy quduq bilan kuzatish qudug‘i orasidagi masofa l olinib, rangi eng
ko‘p o‘zgargan quduqdan suv olingan holatiga to‘g‘ri kelgan vaqtga (t
II
2
)
bo‘linadi va yer osti suvining o‘rtacha haqiqiy tezligi U topiladi:
2
II
l
t
U 
.
Yer osti suvining haqiqiy tezligi U ni va asosiy quduq bilan, kuzatish
qudug‘i orasidagi gidravlik qiyalikni J ni hisobga olib, filtratsiya tezligi
V ni hamda V = Un ekanligini hisobga olib, filtratsiya koeffitsiyenti K
f
topiladi:


f
V
Un
J
J
K
.
7. Olingan hamma natijalar asosida yakuniy xulosalar chiqariladi.

---

2 4 8
19.6-rasm. Yer osti suvlari oqimi harakati
jarayonida xlor ioni konsentratsiyasining o‘zgarishi
(M.V.Sedenkodan, 1979).
t
1
— asosiy quduqqa tuz eritmasi yoki tuz solinishi vaqti;
t
I
2
— kuzatish quduqlaridagi yer osti suvi tarkibida xlor
ioni konsentratsiyasi o‘zgarishi boshlanganligi holatiga
to‘g‘ri kelgan vaqt; t
II
2 
— suvdagi xlor ioni konsen-
tratsiyasi maksimal holatiga to‘g‘ri kelgan vaqt.
19.2-jadval