Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

19.2. YER OSTI SUVLARINING OQIM
SARFINI ANIQLASH
Yer osti suvlarining oqim sarfi deganda ma’lum vaqt birligi davomida
suvli qatlamning ko‘ndalang kesimi yuzasidan oqib o‘tgan suv miqdori
tushuniladi (19.4-rasm).
Suv o‘tkazmaydigan qatlam gorizontal holatda bo‘lganda, suv oqimi
unga parallel bo‘lib, bosimsiz grunt suvlarining sarfi (Q) Dyupi formu-
lasi yordamida aniqlanadi:


2
2
1
2
2
h
h
L
Q
BK
.
Bu yerda: B — suv oqimi kengligi;
h
1
, h
2
— grunt suvining I,II kesimdagi sath balandligi;
L — I,II kesimlar oralig‘idagi masofa;
K — filtratsiya koeffitsiyenti.
Tabiatda grunt suvlari har xil qiyalikda harakat qilishi mumkin. Bu
grunt oqimining pastki suv o‘tkazmaydigan qatlamining yotish holatiga
bog‘liq (19.4-rasm). Suv o‘tkazmaydigan qatlam qiya holatda bo‘lganda
qo‘shimcha gorizontal yuza (0-0) olingan holda N. G. Kamenskiyning
quyidagi formulasidan foydalaniladi:
1
2
1
2
(
) (
)
2
H
H
h h
L
Q
BK




.
Oqim sarfini oqim kengligiga bo‘lish yo‘li bilan qiyosiy sarf qiymatini
olish mumkin:
Q
B
q

.

---

2 4 5
Yuqorida keltirilgan oxirgi ikki formula mukammal gorizontal suv
yig‘ish qurilmalariga keladigan suv oqimi sarfini hisoblashda ishlatiladi.
Yer osti suvlari bosimli bo‘lgan holatlarda ularning oqim sarfini
aniqlash ushbu formula yordamida amalga oshiriladi (Babushkin,
Bindeman, 1962):
1
2
2
H
H
q
K m



.
Formulada H
1
va H
2 
— I, II kesimlar orasidagi yoki quduqlardagi
gorizontal yuzadan hisoblangan pyezometrik bosim (sath), m — suvli
qatlamning qalinligi.
Ba’zan yer osti suvlarining tog‘ jinslari qatlamlari orqali oqishi va
yer yuzasiga oqib chiqishi natijasida paydo bo‘lgan buloqlarning suv
sarfi Q ni aniqlashga to‘g‘ri keladi. Bunda quyidagi oddiy formula
qo‘llaniladi:
V
t
Q

.
Bu yerda: V — ma’lum hajmga ega bo‘lgan idishga to‘ldirilgan suv
miqdori;
t — idishga suvni to‘ldirish uchun ketgan vaqt.
Buning uchun buloq suvi oqib chiqish joyida kichik hovuz hosil
qilinib, hovuzning bir tomoniga suv erkin oqib chiqishini ta’minlaydigan
moslama (tarnov, quvur) o‘rnatiladi. Suv hovuzdan bir maromda oqib
19.4-rasm. Yer osti suvlarining suv o‘tkazmas qatlam gorizontal (a) va qiya (b)
holatidagi oqim harakati (M.V.Sedenkodan)
H
1
va H
2
— I va II kesimlar oralig‘idagi suv bosimi; l — I va II kesimlar orasidagi
masofa; h
1
, h
2
— I va II kesimlar orasidagi yer osti suv ustuni; O-O — shartli qiyoslash
gorizontal tekisligi.
a
b

---

2 4 6
19.5-rasm. Yer osti suvlari oqimining shakllari
(V.P.Ananev, V.I.Korobkin bo‘yicha, Y.Erga-
shevdan). 1 — tekis; 2 — radial yoyiluvchi; 3 —
radial to‘planuvchan; 4 — egri chiziqli oqimlar.
chiqqandan keyin o‘lchash ishlari boshlanadi. Buloqlar suv sarflarini
o‘lchash usuli burg‘i quduqlaridan chiqarilayotgan suv sarflarini o‘lchash-
da ham qo‘llaniladi. Bunda hajmi avvaldan aniq bo‘lgan maxsus idishlar
ishlatiladi.