Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

18.2. TERMAL SUVLAR
Tabiiy holatda harorati 37—42°C va undan yuqori bo‘lgan suvlar
termal suvlar deb ataladi. Amaliyotda harorati 32—100°C oralig‘ida
bo‘lgan suvlar gipotermal, harorati 100°C dan yuqori bo‘lgan suvlar
qaynoq suvlar deb yuritiladi. Termal suvlari yuqori haroratga ega bo‘l-
ganligi uchun o‘z tarkibida juda ko‘p miqdordagi kimyoviy elementlar-
ni erigan holda ushlab turish xususiyatiga ega. Termal suvlar yer sathiga
nisbatan ancha chuqurlikda vujudga kelishi va yotganligi hamda asosan
artezian havzalar maydonlarida tarqalganligi tufayli yuqori bosim ostida
bo‘ladi. Shuning uchun bunday maydonlarda o‘tkazilgan burg‘ilash ish-
lari jarayonida ba’zan yer yuzasiga yer osti suvlarining bir necha o‘n,
hatto, 100 metr balandlikka otilib chiqish holatlarini uchratish mumkin.
Termal suvlar mamlakatimiz hududidagi deyarli hamma artezian suv
havzalarida mavjud. Toshkentoldi, Farg‘ona, Sirdaryo, Markaziy Qizil-
qum, Zarafshon, Surxondaryo, Amudaryo va Ustyurt artezian suv
havzalari shular jumlasiga kiradi. Termal suvlar dunyoning juda ko‘p
mamlakatlarida (Rossiyada, Qozog‘iston, Gruziya, AQSH, Fransiya
va b.) elektr energiyasi olish va uylarni, issiqxonalarni isitish maqsad-
larida hamda katta miqdorda kimyoviy moddalarni (yod, brom, oltin-
gugurt va har xil tuzlarni) ajratib olishda qo‘llaniladi.

---

2 3 8
18.3. SANOAT AHAMIYATIGA EGA BO‘LGAN SUVLAR
O‘z tarkibida u yoki bu darajada kimyoviy miqdor komponentlari
(yod, brom, oltingugurt, litiy va b.) bo‘lgan va sanoat maqsadlari uchun
ularning tarkibidagi ana shu mikrokomponentlardan ma’lum miqdorda
ajratib olish mumkin bo‘lgan suvlar sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan
mineral suvlar deb ataladi. Shuning uchun ham bunday suvlar har bir
mamlakatning gidromineral xomashyolar manbayi bo‘lib hisoblanadi
va baholanadi. Hozirgi vaqtda mineral suvlardan litiy, volfram, seziy,
mis, nikel, yod, brom, oltingugurt elementlarini va boshqa shifobaxsh
tuzlarni (xlorli, sulfatli, karbonatli) ajratib olish uslublari ishlab chiqilgan
bo‘lib, olingan xomashyo sanoatda va meditsinada keng qo‘llaniladi.
Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan mineral suvlar dunyoning juda ko‘p
mamlakatlarida (AQSH, Avstraliya, Gretsiya, Rossiya, Chexiya va b.)
mavjud.
Dunyoning ba’zi hududlarida yer ostidan otilib chiquvchi buloq
suvlari yer ustiga juda katta miqdordagi sanoat ahamiyatidagi mineral
tuzlarni va nodir metallarni olib chiqib yotqizishi ham mumkin.
Jumladan, G. B. Bogomolov ma’lumotiga ko‘ra, Chexiyaning Karlovi-
Vari rayonidagi yer yuzasiga nisbatan 12 m balandlikka tabiiy bosim
ostida otilib chiqayotgan, harorati 72,2°C li, sekundiga 30 m
3
sarfga
ega bo‘lgan «Vrjidlo» bulog‘idan yer yuzasiga har yili 17 t tuz olib chiqib
yotqiziladi. Shu bilan birga uning tarkibida 40 dan ortiq nodir elementlar
(seziy, rubidiy, selen, surma, litiy, stronsiy) va radioaktiv komponentlar
borligi ham aniqlangan. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan tuz konlari
mavjud hududlarda shu nom bilan ba’zan shaharlar nomlanishi ham
bejiz emas. Masalan, Rossiyadagi «Sol-Vechegorsk», «Solikamsk»
shaharlari shular jumlasiga kiradi.
Respublikamizda sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan mineral suvlar
Farg‘ona vodiysida (Sho‘rsuv, Shimoliy Sox, Andijon, Chimiyon vo-
dorod-sulfid suvlari, Chortoq yodli suvlari), G‘arbiy O‘zbekistonning
qator rayonlarida mavjud.