Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Muzlagan tog‘ jinslari qatlamlarida uchrovchi yer osti suvlari to‘g‘risida
gapirib bering. Ular qanday guruhlarga bo‘linadi?
2. Muzlagan qatlam usti, muzlagan qatlamlararo, muzlagan qatlam osti
suvlarining bir-birlaridan farqlanish omillari to‘g‘risida gapiring. Ular
qaysilar?
3. Doimiy va ko‘p yillik muzliklar hududlaridagi buloqlar qanday paydo
bo‘ladi? Ularning turlari to‘g‘risida gapirib bering.
18-BOB
MINERAL, TERMAL VA SANOAT AHAMIYATIGA EGA
BO‘LGAN YER OSTI SUVLARI
Yer osti suvlari xalq xo‘jaligining deyarli hamma sohalarida (qish-
loq xo‘jaligida, sanoatda, meditsinada va b.) ishlatiladigan birdan bir
arzon tabiiy xomashyo bo‘lib hisoblanadi. Lekin o‘z tarkibi, xossa va
xususiyatlariga ko‘ra iste’mol qilish maqsadlari uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri
keng miqyosda qo‘llanilishi va ma’lum sohalar uchun (qishloq xo‘jaligi-
da — ekinlarni sug‘orish, meditsinada — odamlarni davolash, sanoat
va boshqa sohalar uchun zarur bo‘lgan moddalarni ajratib olish va h.k.)
aniq yo‘naltirilgan holda ishlatilishi lozimligi aniqlangan. Chunki iste’-
mol qilish maqsadlari uchun ishlatiladigan suvlardagi mineral tuzlar-
ning umumiy miqdori har litriga 100 mg dan oshmasligi, sug‘orish maq-
sadlari uchun ishlatiladigan suvlarda litriga 5 grammdan oshmasligi,
sanoatda bug‘ qozonlarida ishlatiladigan suvlarning har bir litriga 300 mg
dan oshmasligi, shuningdek, meditsinada ma’lum kasalliklarni (ichak-

---

2 3 4
oshqozon, buyrak, revmatizm va b.) davolashda ishlatiladigan mineral
suvlarning turiga qarab, ishlatish me’yorlari ko‘rsatilgan va ishlab chi-
qilgan. Bajariladigan hamma ishlar ana shu me’yorlar asosida amalga
oshiriladi.
18.1. MINERAL SUVLAR
O‘z tarkibida ma’lum darajada mineral tuzlari bo‘lgan, o‘ziga xos
xossa va xususiyatlarga, harakatga ega bo‘lgan, kishi tanasiga va ichki
organlariga u yoki bu darajada fiziologik ta’sir ko‘rsatuvchi yer osti
suvlari mineral suvlar deb ataladi. Mineral suvlar tarkibida temir, brom,
yod, litiy, oltingugurt, radioaktiv va boshqa elementlar bo‘lib, ana shu
elementlarni ko‘p-ozligiga qarab, ularning shifobaxshligi belgilanadi.
Yer osti suvlarining, jumladan, mineral suvlarning tarkibi, xossa va xusu-
siyatlari vujudga kelishida va o‘zgarishida eng asosiy omillar bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi (V. A. Berejnoy, A. A. Shebest; 1991):
1. Yer osti suvlari harakat qiluvchi tog‘ jinslarining (xloridlar va
sulfatlar guruhidagi) mineral tarkibi. Bunda eng asosiy ta’sirni organik
tarkibli jinslar (ko‘mir, yonuvchi slanets, neft, bitumlar va b.) ko‘rsatadi.
2. Atmosfera yog‘ini bo‘lib, tog‘ jinslari qatlmalariga sizib kirishi
jarayonida, o‘zi bilan birga juda ko‘p komponentlarni, jumladan,
kislorodni, azotni, karbonat angidrid gazini yer osti suvlarida oqimiga
olib kelib qo‘shadi. Bu komponentlar o‘z navbatida yer osti suvlari
kimyoviy tarkibining vujudga kelishida katta ahamiyatga ega.
3. Dengiz va okean tubiga bir vaqtlar yotqazilgan tog‘ jinslari
tarkibidagi mavjud suvlarni keyingi geologik davrlar mobaynida yuqori
bosim ostida siqilishi oqibatida yer osti suv gorizontallarining vujudga
kelishi sharoiti. Bu suvlar sedimentatsion suv nomi bilan atalib, o‘z
tarkibi bo‘yicha ana shu tog‘ jinslar yotqizilishi davridagi suv havzasi
suv tarkibi bilan bog‘liq holda vujudga keladi. Lekin bunday paleosuv
havzalari bilan bog‘liq bo‘lgan yer osti suvlarining tarkibi, ularning yotish
chuqurligining oshishi jarayonida u yoki bu darajada o‘zgargan, ba’zan
nihoyatda minerallashgan bo‘ladi.
4. Hozirgi zamon vulqon harakatlari va tektonik aktivlik, yer osti
suvlari mineral tarkibining o‘zgarishida, yangi kimyoviy elementlar bilan
boyishda katta ahamiyatga ega. Vulqonlar otilib chiqish jarayonida, yer
osti magma o‘chog‘idan katta miqdordagi vodorod, oltingugurt, sulfat
kislotasi, suv bug‘lari, karbonat angidrid gazi va boshqa elementlar olib
chiqilib yer osti suvlariga qo‘shiladi. Mavjud yer osti suvlarining mineral
tarkibi butunlay o‘zgargan, harorati nihoyatda ko‘tarilgan bo‘lib,
butunlay yangi tarkibdagi, yangi xossa va xususiyatga ega bo‘lgan yer
osti suvi vujudga keladi. Bunday suvlarni fanda — porogidroterm suvlar
deb yuritiladi.

---

2 3 5
5. Yer osti suvlarining mineral tarkibi o‘zgarishida odamlarning
xo‘jalik va injenerlik, ya’ni texnogen faoliyatlari ham ma’lum darajada
o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ba’zan yer osti suvlaridan foydalanish jarayonida
yerning pastki qatlamlaridan yer yuzasiga yer osti suvi bilan birga
chiqariladigan erigan moddalar miqdoridan, yer osti qatlamlariga u yoki
bu yo‘llar bilan o‘tkaziladigan moddalar miqdorining nihoyatda ko‘p
bo‘lish holatlari ham kuzatiladi. Jumladan, F. I. Tyutyunovaning ma’lu-
motiga ko‘ra yer qobig‘ining 300 m li zonasidan 1980-yili yer osti suvlari
orqali chiqarib olingan moddalarga qaraganda odamlarning xo‘jalik
faoliyatlari natijasida 1,4 mlrd tonna har xil erigan moddalar bilan boyi-
tilgani, 2000-yilga kelib esa bu qiymat 2,5 mlrd tonnaga yetishi ta’kid-
lanadi (1987). Shuningdek, yer osti suvlarining sathlari ko‘tarilishi oqiba-
tida yer yuza qatlamlarining zaxlashi, botqoqlanish jarayonlari vujudga
kelmoqda. Bir vaqtlar tarkibida nihoyatda kam miqdorda mineral tuzlari
bo‘lgan tuproq qatlamlarining sho‘rlangan, o‘ta sho‘rlangan tuproqqa
aylanish holatlari kuzatilmoqda. Yer qa’ridagi mineral suvlardan rejasiz
foydalanish natijasida ularning zaxirasi nihoyatda tezlik bilan kamayib
bormoqda.
Mineral suvlar ularning tarkibidagi kimyoviy komponentlar turiga,
miqdoriga, shifobaxshligiga, sifatiga qarab: karbonat angidridli,
oltingugurtli, yodli, bromli, temirli, radioaktivli va b. xillarga bo‘linadi.
Respublikamiz hududida vodorod sulfidli, yodli, radonli, kam mine-
rallashgan ishqoriy, termomineralli yer osti suvlari mavjud.