Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

YER OSTI SUVLARI OQIMINING HARAKAT TEZLIGINI
ANIQLASH MAQSADIDA ISHLATILADIGAN KIMYOVIY
INDIKATORLARNING KERAKLI MIQDORI
(V. D. Babushkindan)
Indikatorlar 
Miqdori, kg 
Asosiy (markaziy) va kuzatish 
burg‘i quduqlari oralig‘i 
masofasi, m 
Natriy xlor 
10—15 
5—7 
Natriy xlor 
5—10 
3—5 
Ammoniy xlor 
3—5 
2—5 
Litiy xlor 
0,010—0,015 
2—5 
19.3.3. YER OSTI SUVLARI OQIM TEZLIGINI
ELEKTROKIMYOVIY USUL YORDAMIDA
ANIQLASH
Elektrokimyoviy usul, yer osti suvlari oqimiga elektrolitlar (ammoniy
xlor, natriy xlor tuzlari) ta’sir etdirish yo‘li bilan suvning elektr o‘tkazuv-
chanligi o‘zgarishi holatlariga asoslangan. Elektrolitlar harakati va suv
oqimining elektr tokini o‘tkazishini maxsus qurilmalar yordamida amalga
oshiriladi (19.7-rasm). Bu usul avvalgi ikki usuldan oddiyligi va markaziy
quduq bilan kuzatish quduqlari orasidagi suv oqim qarshiligini doimiy
ravishda uzluksiz kuzatish va milliamperlarda aniqlash imkoniyatini be-
radi. Tok kuchining oshishi suvning minerallashish darajasi oshishiga,
suv oqimi elektr o‘tkazuvchanligining kamayishiga olib kelishini ko‘rsa-
tadi. Bu usul asosan kam minerallashgan suvlar uchun qo‘llaniladi. Na-
tijalarni qayta ishlash yuqoridagi usullardagi kabi olib boriladi. Chiz-
mada elektr tok kuchining o‘zgarishi ordinatalar, vaqt abssissalar o‘qida
ko‘rsatiladi.

---

2 5 0
Shuningdek, hozirgi vaqtda yer osti suvlari oqim tezligini aniqlashning
geofizik, radioizotop usullari ham mavjud. Radioizotop usuli amaliyotda
kam ishlatilsa-da, geofizik usul o‘zining nihoyatda keng qo‘llanilishi
bilan ajralib turadi.
19.4. SUV CHIQARISH INSHOOTLARIGA YER OSTI
SUVLARINING OQIB KELISH QONUNIYATLARI
Yer betiga yer osti suvlarini chiqarishda ishlatiladigan hamma insho-
otlarni suv chiqarish inshootlari deb ataladi. Suv chiqarish inshootlari
yer osti suvlarining turlarini, oqish chuqurligini, harakat tezligini, oqib
kelish holatlarini hisobga olgan holda vertikal (burg‘i quduqlari, shurflar)
va gorizontal (zovur, ariqcha, transheyalar, buloqlar oqib chiqish
joylariga quriladigan hovuzlar va b.) qurilmalarga bo‘linadi.
Burg‘i quduqlari va shurflar orqali suv chiqarish hamda chiqarila-
yotgan suvning miqdori, bu inshootlarning suvli tog‘ jins qatlamini bu-
tunlay kesib o‘tib, suv o‘tkazmaydigan qatlamga yetganligiga va yetma-
ganligiga bog‘liq. Ular bu holatlariga qarab mukammal bo‘lgan va mu-
kammal bo‘lmagan quduq, shurflarga bo‘linadi. Mukammal quduqlar
19.7-rasm. Yer osti suvlari oqim harakati tezligini elektrokimyoviy usul yordamida aniqlash
qurilmasining sxemasi (V.D.Babushkan va M.V.Sedenkodan): 1 — reostat; 2 — tok man-
bayi; 3 — milliampermetr; 4 — kuzatish qudug‘i; 5 — asosiy tuz eritmasini quyish qudug‘i.

---

2 5 1
va shurflar suvli qatlamni butunlay kesib o‘tgan, suv o‘tkazmaydigan
qatlamgacha yetganligi (taqalganligi) bilan, mukammal bo‘lmagan qu-
duqlar va shurflar esa suvli qalamni butunlay kesib o‘tmagan, uni faqat
bir qismini egallaganligi bilan bir-birlaridan farqlanadi (19.8-rasm). Suv
chiqarish inshootlaridan suvni chiqarish maxsus nasoslar, erliftlar yor-
damida amalga oshiriladi. Buning
uchun quduq ichiga quvur va maxsus
filtrlar o‘rnatiladi. Filtrlar quduqning
diametriga, suvli qatlamni tashkil
etuvchi tog‘ jinslarining litologik tuzi-
lishiga, zarralar o‘lchamining yirikli-
giga, suvning bosimli yoki bosimsiz-
ligiga qarab har xil bo‘lib, teshiklar
yumaloq, yoriq-parallelepiped shakl-
laridan iborat bo‘ladi (19.9-rasm).
Asoslari yog‘ochdan, keramikadan,
plastmassadan, metalldan va b. yasa-
ladi.
Nasoslar yordamida mukammal
quduqlardan yer osti suvlarining so‘-
rib chiqarish jarayonida quduqlarni
tomonlari bo‘ylab yer osti suvining
tabiiy sathi (H) pasaya boradi. Bu
pasayish quduq joylashgan joydan
boshlab R radius kengligida sekin-asta
qonuniy ravishda h, h
1
, h
2
qatlamlari