Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

Abu Ali ibn Sino
(980—1037)

---

2 7
o‘lchanmagan har qanday bilim chin bilim bo‘lolmaydi, demak, haqiqiy
bilim emas», — deydi.
Umuman, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sinolar Markaziy
Osiyo, jumladan hozirgi O‘zbekiston hududida yashab ijod etgan buyuk
olimlar edi.
Bulardan oldin ham, keyin ham, ya’ni Turkiston Rossiya tomoni-
dan bosib olingunga qadar bularchalik o‘lkamizning geologiyasiga,
tabiatiga oid ilmiy tahlil qilib yozilgan asarlar juda kam. Mavjud
materiallarning hammasi deyarli geografik, tarixiy ma’lumotlar bo‘lgan
desak bo‘ladi. Masalan, dastlabki ma’lumotlarni avval grek, rim geograf
va tarixchilari Gerodot, Strabon, Ptolemey asarlarida uchratilsa, keyin-
chalik Xitoy sayyohlari Chjan-Syan hamda 629—645-yillarda Markaziy
Osiyoning ko‘p joylarini shu bilan birga, Toshkent, Samarqand,
Amudaryo vodiylarini aylanib chiqqan Syuan-Szan asarlarida, IX asrga
oid ma’lumotlar esa buyuk o‘zbek matematigi, astronomi, geografi Mu-
hammad Ibn Muso al-Xorazmiy tomonidan yozib qoldirilgan. Bu borada
uning «Yer tasviri» («Suratularz») nomli geografik asari katta ahamiyatga
ega bo‘lib, o‘zidan keyingi davr olimlari uchun asosiy qo‘llanma bo‘lgan.
X asrga oid ma’lumotlar arab tarixchisi va sayyohi Abul Hasan Ali
Ma’sudiy, sayyoh va geograf Abu Isxoq Istaxoriy, yozuvchi va sayyoh
Yoqub Ibn Abdulla (1178—1229) asarlarida uchraydi.
Abu Rayhon Beruniydan keyin yer yuzasining sxematik xaritasi ba’-
zi to‘ldirishlar bilan XI—XII asrlarda yashagan Mahmud Qoshg‘ariy
tomonidan beriladi. U «Devonu lug‘atit turk» nomli asar yozib, unda
geografiyaga oid qimmatli ma’lumotlar keltiradi.
Keyingi davr, ya’ni XV—XVI asrlarga tegishli geografik ma’lumot-
lar buyuk sayyoh va olim Zahiriddin Muhammad Boburga tegishlidir.
U o‘zining buyuk «Boburnoma» asarida Farg‘ona, Zarafshon vodiylari
to‘g‘risida hamda o‘sha vaqtlarda yuz bergan zilzilalar haqida ham
qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan.
1370—1507-yillar Markaziy Osiyoda va unga yondosh hududlarda
Amir Temur va Temuriylar sulolasi hukmronlik qilgan yillar bo‘ldi. Bu
yillar mobaynida ilm-fan, san’at, me’morchilik rivojlandi, sug‘orish
shoxobchalari, yo‘llar qurildi. Nihoyatda yirik, muhtasham inshootlar
bunyod etildi. Samarqand qo‘rg‘oni (1370), Shahrisabzdagi Oqsaroy
(1380), Bibixonim masjidi (1399—1404), Buxorodagi Ulug‘bek madrasasi
(1407), Samarqand rasadxonasi (1428—1429), Turkistondagi Ahmad
Yassaviy maqbarasi shular jumlasidandir. Ulug‘bek rasadxonasi uch
qavatli, diametri 46 m, balandligi 30 metrdan oshiq, ko‘rinishi doira
shaklida bo‘lgan ulkan inshoot edi. Bu imorat va inshootlar joylashti-
rilgan maydonlardagi suv yuritish shoxobchalarini olimlar tomonidan
sinchiklab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ularni qurgan ustalar, me’morlar
nihoyatda bilmidon, tajribali, uzoqni ko‘rib ish qiladigan kishilar bo‘lgan.
Ular imoratlarning zamini bo‘lgan tog‘ jinslarining qalinligiga, tarkibiga,

---

2 8
xossa-xususiyatlariga, mavjud yer osti suvlarining sath holatiga katta
e’tibor berishgan, qay holatda, qanday sabablarga ko‘ra o‘zgarishi
mumkinligini oldindan bilishgan. Imorat-inshootlarning boqiyligini
ta’minlash maqsadida kerakli chora va tadbirlar ko‘rishgan. Ana shu
ustalarni o‘sha davrning injenerlari, injener-geologlari va gidrogeologlari
deb atash mumkin.
Markaziy Osiyo, jumladan, hozirgi O‘zbekistonning yer osti tuzili-
shi, tabiiy sharoiti, qazilma boyliklari va paxtasi bilan doimiy ravishda
Osiyo va Yevropa mamlakatlari qiziqqan. Shuning uchun ham 1500-
yillardan boshlab chet el kishilari hozirgi O‘zbekiston hududiga tez-tez
kelib turishgan. Ularning ba’zilari faqat sayyoh niqobi ostida kelsa,
boshqa bir xillari davlat vakili niqobi ostida kelishgan.
Bular qatoriga 1558—1560-yillarda Markaziy Osiyoning ko‘p joyla-
riga, shu jumladan Xiva va Buxoroga sayyoh sifatida kelgan ingliz Anton
Jenkinsonni, Xiva, Buxoro va Samarqandga Moskva podshosi vakili
sifatida kelgan (1620) Ivan Xoxlov hamda 1669—1673-yillarda kelgan
Boris Pazuxinlarni ko‘rsatish mumkin. O‘zbekiston yerlari bilan hatto
Pyotr I ham qiziqib qolgan. Shuning uchun ham 1715-yili u Aleksandr
Bekovich-Cherkasskiy hamda 1718-yili Benivinlar boshchiligidagi
ekspeditsiyalarni yuborgan.
Umuman, 1550—1845-yillar ichida ketma-ket yuborilgan ekspe-
ditsiyalar, ularning tarkibiga kirgan tabiiy fanlarning u yoki bu sohalari
bo‘yicha o‘ta bilimdon mutaxassislari tomonidan vatanimizning tabiiy
sharoiti, geologik tuzilishi, yer osti va yer usti suvlari, ulardan o‘z
maqsadlari uchun foydalanish yo‘llari har tomonlama o‘rganiladi. 1820-
yili Rossiyadan Buxoroga kelgan Negri rahbarligidagi diplomatik vakillar
tarkibiga kirgan E. A. Eversmanning, 1824—1825-yillar F. F. Berg ekspe-
ditsiyasi tarkibiga kirgan E. I. Eyxvold, 1842-yili Xivaga kelgan Rossi-
yaning diplomatik vakillari Baziner, Danilovskiylar tomonidan Qizil-
qum, Mangqishloq yarim oroli va Ustyurt platosining geologiyasiga,
yer osti suvlariga oid yozib qoldirgan ma’lumotlari, F.F. Bergning lyoss
va lyossimon jinslar to‘g‘risidagi ishlari shular jumlasidandir.
Uzoq yillar mobaynida yig‘ilgan ma’lumotlar 1877-yilda rus
qo‘shinlari tomonidan Sirdaryoning quyi oqimining egallab olinishiga,
1852—1865-yillarda Qo‘qon xonligiga qarashli Qizil o‘rda, Olmaota,
Turkiston, Chimkent, Toshkent shaharlarining, 1868-yili Buxoro amir-
ligi, 1873-yili Xiva, 1876-yili Qo‘qon xonligi yerlarining Rossiyaga
qo‘shib olinishiga asos bo‘ldi. Endi Rossiya imperiyasining asosiy
maqsadi bosib olingan yerlardan ko‘proq paxta hosili olish, yer osti va
yer usti boyliklaridan o‘z manfaati yo‘lida iloji boricha maksimal
foydalanish edi. Buning uchun o‘lkaning tabiiy sharoitini, geologiyasini,
yer sathi tuzilishini, paxta hosildorligiga ta’sir etuvi omillarni, ya’ni
yer osti suvlari sathini, yerlarning sho‘rlanish, botqoqlanish darajalarini
aniqlash, imorat va inshootlar, kanallar bunyod etish uchun tog‘ jins-

---

2 9
larini, ularning tarkibi, xossa va xusu-
siyatlarini bilish kerak edi. Bu ishlarni
amalga oshirish, ilm-fansiz, yetuk
mutaxassislarsiz aslo mumkin emasli-
gini ham ular bilishar edi. Shuning
uchun maxsus ilmiy ekspeditsiyalar
tashkil etilib, bu ekspeditsiyalar tar-
kibiga turli fan va soha mutaxassislari
kiritilar, ularga aniq maqsad va tizim-
da, dasturda ish olib borish yuklanar
edi. Bu ekpeditsiyalarga P. P. Se-
menov-Tyan-Shanskiy, A. P. Fed-
chenko, N. S. Seversev, A. F. Min-
derdorf, I. V. Mushketov, V. F. Osha-
nin, V. A. Obruchev, L. S. Berglar
boshchilik qildi.
1
O‘lkamizga, uning tabiiy sharoi-
tiga, qazilma boyliklariga, paxtasiga
bo‘lgan qiziqish ayniqsa sovetlar dik-
taturasi hukmronlik qilgan yillar nihoyatda oshdi. Moskvadan keluvchi
olimlar, mutaxassislar oqimi hamon davom etdi. Faqat 1919—1920-
yillar mobaynida 86 kishidan iborat professor-o‘qituvchilarning katta
guruhi mamlakatimizga yuborildi. Bularning ichida geologlardan
N. F. Bezobrazova, V. R. Muxin, A. S. Uklonskiylar bor edi. Fanning
yangi yo‘nalishlari vujudga kelishini, mahalliy yoshlardan mutaxassis
kadrlar tayyorlanishi kerakligini hayotning o‘zi taqozo etdi.
Dastlabki geologiya yo‘nalishi bo‘yicha mutaxassislar o‘sha davrlar-
dagi Turkiston Davlat universitetining (Hozirgi O‘zbekiston Milliy
universiteti) fizika-matematika fakulteti qoshida tayyorlandi. 1920-yili
universitetda mineralogiya, kristallografiya, geokimyo, umumiy geologiya
kafedralari, 1921-yili texnika fakulteti qoshida tog‘ bo‘limi, keyinchalik
(1924) esa umumiy geologiya kafedrasidan O. K. Lange (2.6-rasm)
boshchiligida gidrogeologiya kafedrasi ajralib chiqadi hamda tarixiy
geologiya va paleontologiya
2
, petrografiya va qazilma boyliklar (1942)
kafedralari tashkil qilinadi.
1930-yillarga kelib, universitetning ba’zi fakultetlarini kengaytirish
hisobiga mustaqil oliy o‘quv yurtlari tashkil qilina boshladi. Masalan,
universitetning tog‘ geologiyasi kafedrasi asosida O‘rta Osiyo geologiya
qidiruv (SaGRI) instituti, keyinchalik bu institut Tog‘ institutiga, 1934-
1 
M. SH. Shermatov. O‘zbekiston geologiyasi to‘g‘risida nimalarni bilasiz? Toshkent,
«Fan», 1972, 64-b.
2 
1945-yili paleontologiya sohasi alohida kafedraga aylantiriladi. Shu yili geofizika
kafedrasi ham tashkil etiladi.
2.6-rasm.