Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

JINSLARNING GRANULOMETRIK TARKIBINI ELASH USULI
YORDAMIDA OLINGAN NATIJALARINI YOZIB
BORISH JURNALI
Elaklar ko‘zlarining 
o‘lchami, mm 
Elak jamlamalarida qolgan 
zarrachalar o‘lchami, mm 
Har bir elak 
jamlamasida qolgan 
zarralar miqdori 
10 
10 dan katta* 
g 
% 
5 
5—10 
2 
2—5 
1 
1—2 
0,5 
0,5—1 
0,25 
0,25—0,5 
0,1 
0,1—0,25 
Elak tagi 
0,1 dan kichik 
* Bunday yirik donali tog‘ jinslarini tahlil qilish yirik ko‘zli elaklar orqali amalga
oshiriladi.
Tahlil uchun olingan namuna o‘rtacha miqdorini aniqlashda o‘rga-
nilayotgan jins tarkibida bo‘lgan o‘lchami 2 mm dan katta zarralarni
ko‘p-ozligiga e’tibor beriladi. Agar jins tarkibi 2 mm dan katta bo‘lgan
o‘lchamli zarralardan tashkil topgan bo‘lsa, 100 g; 10 % gacha 2 mm
o‘lchamdan katta bo‘lgan zarralardan tashkil topgan bo‘lsa, 500g; 10
dan 30% gacha 2 mm o‘lchamda katta bo‘lgan zarrachalardan tashkil
topgan bo‘lsa, 1000 g; 30 % dan ortiq 2 mm o‘lchamdan katta bo‘lgan
zarrachalardan tashkil topgan qumli jinslardan kamida 2000 g miqdor-
da namuna olinadi.

---

1 5 3
Sof gil va gilli (lyoss va lyossimon) jinslarni tashkil etuvchi fraksiya-
larni (qum, chang, gil) aniqlash usullari ancha murakkab. Buning uchun
amaliyotda asosan Sabanin, areometrik va pipetka usullari qo‘llaniladi.
Sabanin usuli. Bu usul asosan mayin, juda mayda (0,1—0,05 mm)
qum zarralarini va yirik chang (0,05—0,01 mm) zarralarini aniqlashda
qo‘llaniladi (9.2-rasm). Agar yirik chang zarralaridan tashkil topgan
jinslarda 0,01 mm dan kichik zarralar miqdori 10 % dan ortiq bo‘lsa,
yaxshisi pipetka usulini qo‘llagan ma’qul. Chunki Sabanin usuli qo‘lla-
nilishi jarayonida 0,01 mm li zarralarni yirik zarralar bilan cho‘kmaga
tushishi oqibatida o‘rganilayotgan jins tarkibida 0,01 mm dan katta
zarralar miqdorini oshib ketishiga olib kelishi mumkin.
Mayda va yirik chang zarralarini aniqlash usullari usulik qo‘llanma-
larda (E. E. Chapovskiy, 1958, P. I. Fadeev, 1968), darsliklarda
(A. F. Frolov, I. V. Korotlik, 1999 va b.), me’yoriy hujjatlarda (O‘zRST
817—97) keltirilgan.
Pipetka usuli. Bu usul gil jinslarini tashkil qilib turuvchi 0,1; 0,1—
0,05; 0,05—0,01; 0,01—0,005; 0,005—0,001 mm dan yirik va 0,001 mm
dan mayda zarralarning miqdorini aniqlashda qo‘llaniladi. Usul turli
diametrdagi jins zarralarini ma’lum haroratga ega bo‘lgan tinch suvda
(jins va suv aralashmasi) o‘z og‘irliklariga qarab ma’lum vaqt mobaynida
cho‘kishiga asoslangan (9.3-jadval). U yoki bu diametrdagi zarralarning
cho‘kish tezligi Stoks formulasini qo‘llash yordamida aniqlanadi:
9.2-rasm. Jinslarning granulometrik tarkibini
Sabanin usuli yordamida aniqlash jarayonida
qo‘llaniladigan anjomlar. 1