Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

9.1. TOG‘ JINSLARINING GRANULOMETRIK TARKIBI
Tog‘ jinslarining granulometrik tarkibi deganda, ularni tashkil qilib
turuvchi mineral zarrachalari katta-kichikligi tushuniladi. Ana shu zarralar
katta-kichikligiga qarab ma’lum guruhdagi fraksiyalarga ajraladi (9.1-
jadval). Har bir guruhdagi fraksiyalar tog‘ jinslari hajmining u yoki bu
qismini tashkil etadi. Shuning uchun injener-geologik amaliyotda tog‘
jinslarini tashkil qilib turgan fraksiyalarni, ularning miqdorini aniqlash
uchun qator usullar mavjud. Bular: 1. Xarsangtoshlar, juda yirik, yirik
shag‘allarni dala sharoitida (ochilmalarda) to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘z bilan
kuzatish, maxsus o‘lchash asboblari (metall chizg‘ich, ma’lum o‘lchamdagi
yirik ko‘zlardan iborat bo‘lgan to‘r ko‘rinishidagi o‘lchagich, ma’lum
masshtablarda fotoapparat yordamida rasmini olish va h.k.) yordamida
aniqlash usuli; 2. Qum va qumli shag‘allarni tashkil qiluvchi fraksiyalarni
maxsus elaklar yordamida elash usuli; 3. Sof gil va gilli (lyoss va lyossi-
mon) jinslarni tashkil etuvchi fraksiyalarni (qum, chang, gil) miqdorini
aniqlash uchun qo‘llaniladigan Sabanin va pipetka usullaridir.
Xarsangtoshlarni, juda yirik shag‘allarni tashkil etuvchi fraksiyalar
miqdorini aniqlash uchun o‘rganilayotgan maydon ma’lum kichik-kichik
maydonchalarga (qismlarga) ajratilib chiqiladi. Bunday maydonchalar-
ning o‘lchami eng katta fraksiyaning (xarsangtosh yoki yirik shag‘alning)
o‘lchamidan 10 marotaba katta bo‘lishi talab etiladi. Jumladan, agar
maydondagi eng katta fraksiyaning diametri 1000 mm bo‘lsa, maydoncha
tomonlarining o‘lchami 10000½10000 mm etib ajratiladi. So‘ngra har
bir maydoncha ichidagi mavjud fraksiyalarning miqdori yuqorida kelti-
rilgan o‘lchagichlar yordamida o‘lchab, hisoblab chiqiladi. Shu bilan
birga har bir fraksiyaning qaysi genetik guruhdagi tog‘ jinslariga (mag-
matik, cho‘kindi, metamorfik) mansub ekanligiga ham e’tibor beriladi.
Masalan, maydondagi tog‘ jinslarining 50% magmatik (intruziv, effuziv),

---

1 5 0
30% cho‘kindi va 20% metamorfik tog‘ jinslariga to‘g‘ri kelishi mum-
kin. Bu esa o‘z navbatida u yoki bu daryo havzasida tarqalgan tog‘
jinslarining egallagan maydoni to‘g‘risida fikr yuritishga asos bo‘lishi
ham mumkin.
9.1-jadval