Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

8.4 MONOLIT VA NAMUNALARNI LABORATORIYA
SHAROITIDA SAQLASH
Laboratoriyaga keltirilgan monolitlar maxsus jihozlangan xonalarda
saqlanishi, tabiiy holatining buzilmasligiga qattiq e’tibor berilmog‘i kerak.
Bunday xonalar imoratlarning birinchi qavatida yoki yerto‘lalarda bo‘lga-
ni ma’qul, chunki monolitlarning, tabiiy holatlari saqlanishi uchun havo-
ning nisbiy namligi 50—60%, harorat esa 2—20°C dan oshmasligi shart.
Aks holda tog‘ jinsi tabiiy namligini yo‘qotishi, oqibatda olingan natijalar
haqiqiy bo‘lmasligi mumkin. Qoya va yarim qoya tog‘ jinslari uchun
laboratoriya tadqiqot ishlari o‘tkazilguncha bo‘lgan vaqt 3 oy, lyoss va
lyossimon, qumoq, qumloq, muzlagan jinslar uchun esa 1,5 oydan ko‘p
bo‘lmasligi belgilangan
1
.
Takrorlash va tekshirish uchun savollar
1. Namuna va monolitlar olishda qo‘llaniladigan tog‘ qazilmalari qaysilar?
Ular to‘g‘risida gapirib bering.
2. Tog‘ jinslarining tabiiy struktura va namligini saqlash qanday amalga oshi-
riladi?
3. Monolit nima va u qanday konservatsiya qilinadi?
4. Tadqiqot ishlarini o‘tkazish maqsadida olinadigan namuna va monolitlarning
miqdori to‘g‘risida gapirib bering.
9-BOB
TOG‘ JINSLARINING TARKIBI,
XOSSA VA XUSUSIYATLARI, ULARNI
O‘RGANISH USULLARI
Tog‘ jinslarining tarkibi, xossa va xususiyatlari ularning qanday yo‘l
bilan hosil bo‘lganligiga, ular tarqalgan hududlarning eng avvalo tektonik,
geomorfologik, iqlimiy, gidrogeologik sharoitiga qarab turlicha bo‘lishi
mumkin. Shu bilan birga odamlarning injenerlik, xo‘jalik faoliyatlari
(yerlarni o‘zlashtirish, suv omborlari, kanallar, imoratlar, yo‘llar qurish
va b.) oqibatida yer sathining tabiiy tuzilishi, yer osti suvlarining tabiiy
1 
Ïîä ðåäàêöèåé Å.Ì. Ñåðãååâà. Ìåòîäè÷åñêîå ïîñîáèå ïî èíæåíåðíî-ãåîëî-
ãè÷åñêîìó èçó÷åíèþ ãîðíûõ ïîðîä. Òîì 1. — Ìîñêâà, «Íåäðà», 1984.

---

1 4 9
holatini (sathi, oqish yo‘nalishi, oylik va yillik rejimi va h.k.) o‘zgari-
shi o‘z navbatida tog‘ jinslarining tabiiy strukturasi, namligi o‘zgarishi-
ga ta’sir etadi. Jumladan, tog‘ jinslarini tashkil qilib turgan mineral
zarralarning o‘lchamiga (katta-kichikligiga), shakliga, ularning bir-
birlariga nisbatan joylashish holatiga hamda mexanik kuch ta’siriga
bo‘lgan qarshiligining kamayishiga olib kelishi mumkin. Tog‘ jinslarining
tabiiy holatidagi hamda texnogen omillarning ta’siri jarayonida o‘zgar-
ganlik darajalarini yoki o‘zgarishini laboratoriya sharoitida u yoki bu
usullar qo‘llash yordamida o‘rganish, olingan natijalarni ilmiy va amaliy
nuqtayi nazaridan tahlil etish, kerakli chora va tadbirlar belgilash katta
ahamiyatga ega. Buning uchun tog‘ jinslarning tarkibi, xossa va xusu-
siyatlarini laboratoriya va dala sharoitida aniqlash usullari to‘g‘risida
ma’lum darajadagi bilimga ega bo‘lmoq darkor.