Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

140
160
240
310
370
390
360
320
240
180
150
140
0
100
200
300
400
500
I
III
V
VII
IX
XI
S
o
a
tl
a
r
940
945
950
955
960
965
970
II
IV
VI
VIII
X
XII
A
tm
o
s
fe
ra
 b
o
s
im
i
-10
0
10
20
30
40
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
X
XI
XII
H
a
ro
ra
t,
 °
C
O‘rtacha
Maksimal
Minimal
Tuproq
0
20
40
60
80
I
II
I
V
V
II
IX
X
I
N
a
m
li
k
, 
%
; 
Y
o
n
g
‘i
n
, 
m
m
Havoning namligi, %
Yog‘in, m
0
50
100
150
Y
o
n
g
‘i
n
, 
m
m
1 2 3 4 5 6 7 8 9101112
Oylar
O‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori
0
10
20
30
H
a
ror
a
t,
 
°C
1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112
Oylar
O‘rtacha ko‘p yillik havo harorati
a)
b)
d)
e)
f )
12.2-rasm. Dengiz sathiga nisbatan 1200 m balandlikda kuzatilgan ba’zi bir meteorologik
ma’lumotlar (S.S.Xusamiddinov ma’lumotlari). a
 — quyosh radiatsiyasining oy davomida
yerga sochib turish vaqti; b — o‘rtacha oylik atmosfera bosimi; d
 — o‘rtacha oylik havo
va tuproq haroratining yil davomida o‘zgarib turishi; e
 — havoning o‘rtacha oylik namligi
va yog‘in miqdori; f
 — o‘rtacha ko‘p yillik havo harorati va yog‘in miqdorining o‘zgarishi.
Suvning atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosferalarda mavjudligi va
biz yuqorida aytib o‘tganimizdek ana shu sferalar bo‘yicha uning doimiy
harakati, miqdori, bir holatdan ikkinchi holatga almashinib turishi qator
omillarga, jumladan, quyosh radiatsiyasi, havo harakatiga, bosimiga,
yog‘in miqdoriga, bug‘lanishiga, shamolning harakat yo‘nalishiga, yer
sathining geomorfologik tuzilishiga, litosferani tashkil etuvchi tog‘ jins-
larining tarkibi, xossa va xususiyatlariga, o‘simliklar dunyosiga bog‘liq.
Shuning uchun birorta hududning gidrogeologik sharoitini baholashda
yuqorida ko‘rsatilgan omillarga, ayniqsa yog‘in miqdoriga, uning fasllar,

---

1 9 9
yillik, ko‘p yillar mobaynida o‘zga-
rishiga, turiga (qor, yomg‘ir, jala),
har xil balandlik bo‘yicha bo‘lini-
shiga e’tibor berilmog‘i kerak (12.1-
jadval, 12.2-rasm).
Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha,
Yer atmosferasi asosan gaz holati-
dagi moddalardan tashkil topgan
(%): unda azot molekulasi 78; kis-
lorod molekulasi 20,95; argon 0,93;
karbonat angidrid gazi 0,03. Shu-
ningdek, juda ham kam miqdorda
vodorod, neon, geliy, kripton, radon,
chang va suv bug‘lari mavjud. Atmos-
ferada 14 ming km
3
suv bo‘lib, bu
suv har 10 sutka mobaynida butunlay
yangidan almashinish jarayonini
boshidan kechiradi (Sedenko, 1979).
Atmosfera yog‘ini. Atmosferadagi
suv bug‘lari holatining o‘zgarishi,
unda yuz beradigan jarayonlar (haro-
ratning o‘zgarishi, havoning suv
bug‘lari bilan to‘yinishi, nisbiy nam-
likning 100 % ga yetishi va h.k.) oqibatida suv tomchilari vujudga kelishi
va yer sathiga yomg‘ir, qor, jala holatida tushishi atmosfera yog‘ini deb
tushuniladi.
Planetamiz sathining u yoki bu hududlariga tushadigan yog‘inning
miqdori maxsus yog‘in o‘lchagich qurilmalar (12.3-rasm) yordamida
amalga oshiriladi. Suv holatidagi yog‘inning miqdori mm da ifodala-
nib, yig‘ilgan yog‘in bug‘lanish yoki biror tomonga oqish holatidan qat’-
iyan saqlangan bo‘lishi kerak. Bir minut davomida yoqqan yog‘in uning
jadallik yoki tezlik darajasini bildiradi.
12.1-jadval