Global finansliq kriztin’ rawajlaniw tendenciyalari Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

Global finansliq krizistin’ ekonomikaliq ciklg’a ta’siri ha’mde krizistin’ ju’zege keliw principleri ha’m koncepciyalari.
Finanslıq krizis ekonomikanıń bir bólegi bolǵan finans sistemasında spekulyativ yamasa sap monetar faktorlar tásirinde krizistıń júzege keliwin bildiredi, finans sistemasın tazadan reformalaw zárúrshiligin asırsa, ekonomikalıq krizis pútkil ekonomikamizdan shıǵarǵanı sebepli onı qayta tiklew, modernizaciyalawdı talap etedi. Bunnan ayqın boladı, ekonomikalıq krizis finanslıq kriziske salıstırǵanda kólemi hám unamsız tásiri tárepinen talay qáwipli bolıp tabıladı.
Zamanagóy ekonomika páninde ekonomikalıq cikllerdiń kóplegen túrleri ta’n alip o’tilse-de, elege shekem birden-bir klassifikaciyaǵa kelinbegen. Sonday bolsa-da, ekonomikalıq ádebiyatlarda ekonomikalıq cikllerdiń to’mendegi tort túri keń tarqalǵan :
- Kitchin sikli (Tovar rezervleri sikli, uzınlıǵı 2-4 jıl );
- Juglar sikli (biznes sikli, uzınlıǵı 7-12 jıl );
- Kuznets sikli (qurılıs sikli, uzınlıǵı 16-25 jıl );
- Kondratev sikli (uzın cikller, uzınlıǵı 40-60 jıl ).
Kitchin sikli korporatsiyalar tovar-materiallıq rezervleriniń bozordag’i talap hám usınıs ózgeriwine uyqas túrde shayqalıwı na’tiyjeside júzege kelse, Juglar sikli ba’rinen burın sanaatdaǵı tiykarǵı capital amortizatsiyasi múddetleri menen belgilenedi. Kuznets siklinin’ júzege keliwinde qurılıs, tuwılıw hám migratsiya, yaǵnıy demografik faktorlar zárúrli orın tutadı.
Kondratev sikli tiykarında jatiwshi kapitaldıń ja’mleniwi, oraylasiw, bóliniw hám qadrsizleniw mexanizmi bazar ekonomikası rawajlanıwınıń zárúrli faktorı esaplanıp, sikldin’ tómenlew tolqınınan kóteriliw tolqınına ótiwi hám, óz na’wbetinde, jańa sikldin’ kóteriliw fazasına ótiwin támiyinlewge xızmet etedi. Ekonomikalıq sikldin’ tiykarǵı fazaları kóteriliw, krizis, depressiya hám qayta tiriliwden ibarat. Siklik terbelislerdi izertlew obiekti retinde úyrengen Qatar economist ilimpazlar cikllerdiń júzege keliwine sebep boliwshi faktorlar retinde teńsalmaqlılıq modelleri tiykarında jatqan faktorlardı ajıratıp kórsetedi Endi finanslıq daǵdarıstıń mánisi hám qásiyetlerin jaritiwg’a háreket etemiz. Finanslıq krizis sistemalı túrde finans bazarları, finans sektorı mekemeleri, pul mámilesi hám kredit, xalıqaralıq finans, mámleket munitsipal hám korporativ finansti qamrap alıwshı krizis bolıp, mámleketdegi ekonomikalıq aktivlik hám xalıqtıń turmıs tárizi dárejesine unamsız tásir kórsetedi. Onıń finans sektorı hám finans bazarlarında júzege keliwi procent stavkasinin’ asıwı, bank hám bank emes mekemeler tólew qábiletiniń tómenlewi, mashqalalı aktivler úlesiniń artiwı, ekonomika hám úy-xojalıqlarına beriletuǵın kreditler kóleminiń qısqarıwı, qarızdarlıqtıń shınjırlı baylanısıw kásip etiwi, qımbatlı qaǵazlar bahalarınıń keń kólemli tómenlewi, tólew sistemasınıń kriziske dús keliwi, to'lewler emes kóleminiń artiwı, tuwındılıq qımbatlı qaǵazlar bazarında iri kólemdegi ziyanlardiń júzege keliwi, finans bazarı hám finans mekemeleri likvidliliginin’ túsip ketiwi, domino effekti arqalı bolsa bank albıraǵanınıń payda bolıwı sıyaqlı aqıbetlerge alıp keledi.
Xalıqaralıq finans salasında finanslıq daǵdarıstıń júz beriwi milliy valyuta almasıw stuldıń tártipke salıp bolmaytın dárejede tómenlewi, mámleketten kapitaldıń keń kólemde shıǵıp ketiwi, mámleket hám kommerciya shólkemleri sırtqı qarızı hám olar boyınsha mu’ddeti ótken qarızdarlıq kóleminiń artiwı, sistemalı riskdıń xalıqaralıq bazarlar hám basqa mámleketler finans bazarlarına kóshiwine sebep boladı. Pul mámilesi salasında finanslıq krizis bahalardıń keskin tárizde ko’terliwi jáne onıń sozılmalı inflyatsiyag’a aylanıwı, milliy valyutadan shaǵılısıw hám mámleket ishinde shet el rezerv valyutalardan paydalanıw kóleminiń artiwı («dollarlasiw» processi hám «dollar fetishizmi» nıń artiwı ) sıyaqlı unamsız aqıbetlerge alıp keledi.
Sonıń menen birge, finanslıq krizis mámleket finansı salasında ma’mleket altın –valyuta rezervleri hám mámleketti turaqlılastırıw fondlari qarjiları kóleminiń keskin azayıwı, mámleket byudjeti defitsitinin’ payda bolıwı yamasa defltsit kóleminiń sezilerli dárejede artıwi, salıqlar jıynaliwinin’ tómenlewi, mámleket ishki qarızınıń artıwına sebep boladı. Finans bazarınıń bir segmentinde júzege kelgen sistemalı riskler (jeke haldaǵı krizis ) onıń basqa segmentlerine tarqalar eken, sistemalı risk mexanizmi arqalı pútkil finans-kredit sistemasın to’menlewge baslaydı.
Jeke haldaǵı krizislerge tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:

1. 
   Qımbatlı qaǵazlar bazarındaǵı krizis-qımbatli qaǵazlar bahasinin’ keskin tómenlewi, bazaar likvidliliginin’ túsip ketiwi, procent stavkalarınıń bırjalasıwı menen júz berip, krizis processleriniń jánede tereńlesip, keń kólemdegi finanslıq krizisqa aylanıwına jag’day jaratadı.
   

Bul krizis «sovun kóbikleri», qımbatlı qaǵazlar bahasinin’ ósiwi yamasa tómenlewine qaratılǵan spekulyativ oyınlar bilan baylanıslı bolıwı múmkin. Bunday túrdegi krizisler, ádetde, bazalıq hám tuwındılıq (derivativlar) finans instrumentleri bazarlarina parallel túrde ámelge asırılǵan spekulyativ hújimler nátiyjesinde júzege keledi;

2. 
   Qarız-minnetlemeleri menen baylanıslı krizisler-finanslıq krizislerdin’ dáslepki sebeplerinen biri bolip, iri qarız aliwshilar toparı, atap aytqanda, mámleket (eger xalıqaralıq qarız daǵdarısı bolsa) yamasa iri kommerciya hám investitsiya bankleri alǵan qarızları boyınsha to’lewlerdi ámelge asırıw múmkinshiligine iye bolmay qaladı hám olarda defoltg’a jetekleytuǵın iri muǵdardaǵı ziyanlar formalanadi. Iri xalıqaralıq qarızdarlıq daǵdarısı XX ásirdiń 80-jıllarında júz Bergen bolip, Qatar rawajlanıp atırǵan mámleketlikler joqarı daromadli sanaat mámleketlerinen tartqan qarızları boyınsha to’lewlerdi a’melge asıra almay qalǵan edi;
   
3. 
   Valyuta krizislerı, finans bazarınıń basqa segmentlerinde krizis jaǵdaylarınıń kóbeyiwin támiyinlep, bir valyutanin’ basqa valyutag’a salıstırǵanda almasıw stuldıń keskin ózgeriwi xalıqaralıq finans hám ishki ekonomikadaǵı ekonomikalıq mápler sistemasınıń sezilerli dárejede qayta dúzilisine, tólew balansı máselelerinin’ júzege keliwine alıp keledi;
   
4. 
   Bank krizisleri, domino effektine tiykarlang’an bank sektori krizisleri bolip, qatar banklerde muammoli aktivlerdin’ ja’mleniwi valyuta to’lew qobiliyatinin’ pa’seyip ketiwi bank sarosimasiga, omonatlardin’ ken’ ko’lemde bank sistemasinan qaytarip aliniwina, banklerara kreditler ko’leminin’ keskin kemeyiwine sebep boladi ha’m banklerge nisbatan isenimnin’ to’menlewi na’tiyjesinde bankler tarepinen to’lewler ko’leminin’ qisqariwina ha’m, na’tiyjede, to’lew sistemasi ha’mde finans bazarinin’ krizisine alip keledi ;
   
5. 
   Likvidlilik krezisi, likvidlilik riskinin’ artiwi, finansliq jag’daylardin’ jamanlasiwi menen baylanisli to’lewlerdi a’melge asiriw imkaniyatini qisqa waqt ishinde joqlig’in bildiriwshi, makroekonomikaliq da’rejesinde to’lew sistemasindag’i jetispewshilik, onin’ tiykarin sho’lkemlestiriwshi banklerde likvidlilikdin’ keskin to’menlewi, xaliq xojalig’indag’i esap-kitaplar uzliksizligin ta’minlew ushin ekonomikada pul qarjilarinin’ sezilerli da’rejede jetispewshiligidur.
   

Finansliq krizis a’dette, bazar ekonomikasi qarar tawip atirg’an ma’mleketlerde (emerging markets) to’mendegi parametrler menen tiykarlanadi :

• 
  Aksiyalar bazari kapitallasiwinin’ 20% den artiqqa to’menlewi;
  
• 
  Obligatsiyalar ko’leminin’ bazar qiymati boyinsha ishki ha’m sirtqi bazarlarda 15% den artiqqa qisqariwi;
  
• 
  Bazar procent stavkasinin’ 20% den artiqqa o’siwi;
  
• 
  Jilliq inflyatsiya su’wretinin’ 20% den artiqqa o’siwi;
  
• 
  Sirt elge shig’ip ketetug’in kapital ko’leminin’ 30% den artiqqa o’siwi;
  
• 
  Milliy valyuta almasiw kursinin’ 15% den artiqqa to’menlewi;
  
• 
  Markaziy bank altin-valyuta zaxiralarinin’ 20% den artiqqa kemeyiwi;
  
• 
  Bank sektori depozit bazasinin’ 10% den artiqqa kemeyiwi;
  
• 
  Ishki kreditler ko’leminin’ 10% den artiqqa kemeyiwi;
  

Rawajlanip atirg’an finansliq krizistin’ tez su’wretlerde tarqaliwinin’ tiykarg’i sebeplerinin’ biri sonda, birar bir rawajlanıp atırǵan mámlekettiń páseńlewge júz tutıwı shınjırlı reaksiya arqalı investorlardi usı mámleketke uqsaǵan (risk dárejesi áyne bolǵan ) mámleketlerdiń qımbatlı qaǵazlarınan waz keshiwge undaydı. Ha’zirgi ku’nde xalqara finans bazarindag’i krizistin’ ju’zege keliwi ha’m olardin’ aldin aliw barisinda bir qatar koncepciyalar sho’lkemlestirilgen.
Finanslıq «ko'pik» ler konsepsiyası. Ádetde «ko'pik» haqqında sóz barǵanda, málim aktivdiń bazaar bahası onıń fundamental bahasinan keskin asıp ketiwi túsiniledi. Aktivdiń fundamental bahası bolsa, usı aktiv keltiretuǵın barlıq dáramatlardıń a’meldegi bahası esaplanadı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda finanslıq «ko'pik»ler teoriyasında bazardin’ «ko'rinbes qol» arqalı ózinen-ózi basqarıwı hám psixologik faktorlar arqalı daǵdarıstıń kelip shıǵıwına bólek itibar beriledi. Finans salasında investorlardin’ tiykarlanbag’an paydanı kútiwleri «ko'pik»lerdin’ qáliplesiwine alıp keledi jáne bul, óz gezeginde, bul tarawdı krizisqa tayarlawshı mexanizm bolıp xızmet etedi. Kapitaldıń rasında asıwı payda esabınan boladı, bul bolsa aksiyalardıń bazardaǵı ózine tartatuǵınlig’in asıradı. Bazar qatnasıwshıları bahalardin’ ko’terliwine finanslıq operatsiyalardı a’melge asıradılar, nátiyjede capital jánede ko'beyedi, bul process qayta-qayta tákirarlana beradi hám sońıında finanslıq «ko'pik»ler payda boladı. Finanslıq «ko'pik»lerdi tolıqlıǵınsha anıqlaw ushın zamanagóy qımbatlı qaǵazlar bazarındaǵı talap hám usınısqa tásir etiwshi ba’rshe faktorlar inabatqa alınıwı kerek.
«Támiyinlenbegen dollarlar» konsepsiyası. Bul koncepciyanıń mánisi AQSHtin’ jáhánda iri qarızdar mámleketke aylanıwı menen baylanıslı. Usı waqıtta, buǵan dúnya mámleketleriniń tólew balansındaǵı saykes emeslikler, kirip tovarları básekige shıdamlıligini saqlap turıw ushın shet el valyuta rezervlerin jiynaw sharalarida sebep bolǵan. Bul rezervler, óz gezeginde, AQSH gáziynexanashılıq obligatsiyalari hám basqa qımbatlı qaǵazlarına investitsiya etildi.Konsepsiyaǵa muwapıq, ózinde AQSH dollarındaǵı aktivlerdi iri kólemde saqlawshı mámleketler málim bir sebeplerge kóre olardı alıwdı toqtatıwı yamasa ózlerinen soqit etiwleri áqibetinde xalıqaralıq finans sistemasında keń kólemli krizis kúsheyiwi múmkin. XX ásirdiń 70-jıllarına kelip Bretton-Vuds valyuta sisteması biykar etilgennen soń, valyutalar tuwındıları (derivativlari) menen birge ózleriniń altın tiykarınan hám támiynatınan uzilib qaldı. Monetaristik ideyalar (M. Fridmen hám t.b.) tiykarına qurılǵan Yamayka valyuta sisteması finans mákemelerine puldi basıw maksimal dárejede paydalaniw, valyuta derivativlari, electron pullardı shólkemlestiriw, qalbeki capital esabına iri muǵdardaǵı támiyinlenbegen dollarlardı hám AQSH gáziynexana minnetlemelerin jáhán finans sistemasına kirgiziw imkaniyatın berdi. Nátiyjede jáhán finans sistemasında qaǵaz piramidasi, «moliyaviy kóbik», yaǵnıy «ta'minlanmagan dollarlar» formalandi. Óz-ózinen finans sektorı hám ekonomikanıń real sektorı ortasındaǵı teńsalmaqlılıq buzildi, yaǵnıy úzilis júz berdi.
Erkin bazar ekonomikası páseńlewi konsepsiyası. Bul konsepsiyanin’ tiykarında erkin bazar ekonomikasınıń ózinen-ózi samarali tártipke sala almasligi, mámleket tárepinen tártipke salıwdıń jetkiliklishe emesligi sıyaqlı ideyalar jatadı. Sonlıqtan, bul konsepsiyani qollap-quwatlawshilar finanslıq erkinlestiriw, erkin bazar ekonomikasın piker astına aladılar. Aytip o’tiw kerek, Ullı Depressiya dáwirinde (1929-1933) bazar ekonomikasi ózinen-ózi nátiyjeli tártipke salıwdıń uddasidan shiqpadi. Dj. Keyns klassik teoriyaǵa qarsı bolǵan tómendegi eki jaǵdaydı tiykarlawǵa eristi. Birinshiden, ekonomika waqtnin’ qálegen jıldamında básekili teń salmaqlılıqta bolmaydı, yaǵnıy«ko'rinmasqo'l» óz jumısın atqarmaydı. Ekinshiden, ekonomikanin’ qaysı dárejede bolıwın jalpı talap belgileydi. Dj. Keyns pikirine qaraǵanda, mámlekettiń jalpı ishki ónimi qarıydarlar, investorlar hám húkimettiń tovarlar hám xızmetler satıp alıwǵa qanshelik tayın ekenligi menen belgilenedi. Monetarizm wákilleri krizistı pul ózgeshelikine iye bolǵan sebepler menen túsintirediler. Daǵdarıstıń monetaristik konsepsiyası tiykarında puldin’ muǵdarlıqlıq teoriyası jatadı. Monetarshilar pikrine qaraǵanda, mámleketdegi pul usınısı ústinen ma’mleket qadaǵalawın támiyinlew bahalar turaqlılıǵın hám ekonomikanıń ósiw su’wretlerini saqlap qalıwdıń hasası bolıp xızmet etedi.
Ekonomikadaǵı siklik terbelisler konsepsiyası. Kópshilik ekonomistler ekonomikanıń siklik xarakterge iye ekenligin krizisler júzege keliwiniń tiykarǵı sebebi retinde kórsetediler. Haqıyqattanda, ekonomika mudami ózgerip, tebrenip turadı. Mısalı, jaz júdá ıssı kelse, muzqaymoqqa bolǵan talap asadı jáne onıń islep shıǵarıw kólemi ko'beyedi. Biraq bul terbelisti biznes sikli retinde kórip bolmaydı. Sebebi bul bir sanaat tarmaǵındaǵı qısqa múddetli ósiw. Eger adamlar muzqaymoq ushın kóp pul sarplasalar, olardıń satıp alıwǵa sarplaytuǵın pullari azayadı. Basqasha aytqanda, muzqaymoq islep shıǵarıw kólemi o’sse, islep shıǵarıw sanaatında tómenlew ku’zetiledi. Baha mexanizmi bolsa olardıń qaytaldan teń salmaqlılıqlasiwini támiyinleydi. Biraq, onı qaytaldan teńsalmaqlılıqǵa keliwi ushın málim múddet kerek boladı.
Finanslıq krizistı júzege keltiretuǵın faktorlar. Spekulyativ capital finanslıq aktivler bahasıdaǵı terbelisler esabınan daramat alıw ushın payda bolıp, ol ózinde joqarı likvidli qısqa mu’ddetli qoyılma, bazardaǵı ortasha dáramatlarǵa salıstırǵanda joqarı tabıslı, riskliligi joqarı bolǵan investitsiya sıyaqlı ózgesheliklerin sáwlelengenlestiriwi bazardaǵı ózine tartatuǵınlig’in asırıp, olar menen operatsiyalar kóleminiń kóbeyiwine sebep boladı. Finans bazarındaǵı spekulyativ kapitaldıń mámleket islep shıǵarıwın finanslıq támiynlewge qosatuǵın úlesi derlik joq ekenligi ekonomikalıq izertlewlerde óz tastıyıǵın tapqan bolıp, spekulyativ kapital finans bazarınıń barlıq segmentlerinde bar ekenligi anıqlang’an. Investorlar derivativlar bazarındaǵı qurallardan risktı kemeytiriw, kurslar ózgeriwindegi risktı qamsızlandırıwlaw ushın paydalanadi. Bunday pitimlerde xedjirli kontragenti retinde spekulyant risktı óz moynına aladı. Sol sebepli finans bazarındada xedjirlar, da spekulyantlar bolıwı talap etiledi, olarsız keń kólemli, likvidli bazaar taraqqiy etpeydi. Finanslıq aktivler valyutaviy, protsentli, kredit, likvidlik, operatsion, nızamlardıń ózgeriwi, esap-kitaplardı tártipke saliniwi hám basqa bir Qatar risklardı ózinde sáwlelengen etedi. Bazardıń hár qanday qatnasıwshısıda bunday risklardı barlıǵın qabıllawǵa tayın bolmaydı. Olar derivativlardan paydalanǵan halda risklardı qayta gruppalawlari hám jónge salıw etiwleri múmkin. Derivativlarin vestorlarnin’ bólek riskların pútkil ekonomikaǵa tarqatdı hám nátiyjede pútkil ekonomikalıq finansliq sistema biyqararlıǵı kúsheydi.