Grav1razvedka

, Tog‘ jinslari va ma’danlarning zichligi

Geologik izlanishlarda, foydali qazilmalarni qidirish va razvedkalashda gravirazvedkaning qo‘llanishiga asosiy omil bo4ib tog‘ jinslari zichligining farqlanishidir. Tog‘ jinslari
16
zichligi ulami qattiq, suyuq, gaz holatdagi massasining (tabiiy yotgan sharoitda) umumiy hajmiga nisbatidir. Zichlikning o ‘lchov hirligi Si sistemasida kg/nr', keng qo'llaniladigani g/ snr. Tog* jinslarining zichligi ulaming tarkibiga, g‘ovakligiga, namligi va g‘ovaklami toMdiruvchining zichligiga bog‘liq. 0 ‘rgani1ayotgan obyektning zichligi atrofdagi jinslar zichligidan qanchalik ko ‘p larq qiisa, gravirazvedkaning qoMlanishi shunchalik samarador bo‘ladi.
Gravitatsion anomaiiya hosii qiiuvchi jism zichligi bilan atrofdagi jinslar zichligi orasidagi farq samarador zichlik deyiladi. Ycr qobiglni tashkil etuvchi jinslami zichligi keng oraliqda o'zgaradi. Ulami b a ’zilarining zichligi 1.1-jadvalda keltirilgan.
.ladvaldan ko Ln nib turibdiki, intruziv (magmatik) jinslar eng yuqori zichlikka cga, o ‘rtacha - effuziv jinslar va eng kichik - cho‘kindi, yuqori g ‘ovakli jinslar cga. Intruziv jinslarning yuqori zichlikka egaligi, ulami g ‘ovakliligi juda kamligidandir ( Ь 2 % ) . G ‘ovaklik-jins tarkibidagi suyuq va gaz holatidagi moddalar hajmining jinsni umumiy hajmiga msbati. Shuning uchun, bunday jinslami zichligi uiami kimyoviy-mineralogik tarkibi va uiardagi nisbatan yengil (kvarts, dala shpati, nefelin) va og‘ir temir- magnezial (amfibollar, piroksirdar, olivin, slyuda) minerallarning qiymatiga bogliq. Shundan kelib chiqib, jinslami asosligi oshganda ulami zichligi ko payadi.
Cho'kindi jinslami zichligi ulami hosil qiiuvchi minerallarga cmas, balki asosan ulami g ‘ovakligi va namligiga bog‘liq. ( i ‘ovaklik va namlik esa juda keng kolam da o'zgaradi. Zichlik qiymatiga nurash jarayonlari, termodinamik sharoitlar, melamorfizm darajasi va boshqalar la’sir etadi.
Tog‘ jinslari va ulami turlarini zichligi laboratoriyada juda ко p namunalarda o ‘lchanadi. Namunalar jinslami yer yuziga cliic|c]an joylaridan, tog‘ lahmlaridan, skvajina kemlaridan va Inbiiy yotgan joylaridan olinadi. Zichlikni laboratoriyada ti'Uliaslmi liar xiI usullari mavjud. Eng keng qo‘llaniladigar,i gidroslalik tTli hash.
Uuiimj> uchun, tarozida namuna og‘irligi avval havoda Ri, so‘iig suvda o'lchanadi va:
17
(7 = ---- !—
/ > - / >

^
l.l- jadval. Tog 4 ins] ari va foydali qazilmalar zichligi

r _

IT Jinslar, foydali qazilm alar
;c g/sm , t/r Jinslar, foydali
qazilmalar
g/sm ^.4

1	Int.riiziv jinslar:	2 , 4 - 2 , 7	^оC ho' kindi			1,6—2,8
	granitlar	2 , 7 - 2 , 8	jinslar:		gi liar,	2,0—2,4
	granodioritlar	2 , 7 —2,9	argillitlar			2 . 1 - 2 , 8
	dioritlar	2 , 7 - 3 . 3	qumlar.			2,0 —2,6
	gabbro	2,9—3,4		alevrolitlar		2 , 1 - 2 . 9
	piroksenit,			qumtoshlar		2 , 1 - 2 , 5
	peridotit			mergellar
				ohaktosh,
				dolomitlar, gips
2	EfTuziv jinslar:		4	Foydali
	liparit	2 , 1 - 2 , 6		qazilmalar
	kvartsli porfir	2 , 5 - 2 , 7		m a ’danh		3 . 0 - 5 , 5
	tuflar diabaz, bazall	2 , 5 : 2 , 8 2,6 : 3,0		( temiili. misli, xromillar,		1 , 3 - 1 . 5 2,! - 2 . 3
				polimetallar)		0 , 7 - 1 , !
				K o ' m i r		3 , 0 - 4 , 0
				toshtuz
				Torf, ncft,
				korund

Maxsus densitometr asbobining zichlikni oichash prinsipi shn usulga asoslangan, ya’ni namunani suvga tushirganda asbobda uning zichligi qiymati ko'rinib turadi.
Jinslar zichligini tabiiy yotgan sbaroitida o ‘lchash jinsiaming gamma-kvantlarni yutishi yoki tarqatishi natijalari, hamda kosmik nurlanishlami yer ostida o'Ichash natijalari asosida aniqlanadi Zichlikni har bir usulda o ‘lchash maxsus yo‘llarima!ur asosida o‘tkaziladi.

4. , Geologik obyektlarning gravitatsion maydoni

Gravitatsion anomaliyaiami geologik taiqinida bu anomaliyalami geologik obyektlar bilan bog'liqligi aniqlanadi va bu bogiiqlik har xil vazifalami bajarishda ishlatiladi. Shuning
18

ui linn, si (ill v;i miqdor talqini o ‘tkaziiadi. Sifat talqinida lllMv Uni,sum anomaliyaning o ‘rgani!ayotgan rayoridagi jinslaming и ynl< i Imi komplcksi bi Ian bog'hqligi aniqlanadi va og‘ir!ik kuchi iHininiiliyiisini hosil qilgan tuzilma-tektonik elementning
|iiyliiNhi.slii bdgilanadi. Miqdoriy talqinda maxsus matematik liiiinnhi va uslubda geologik obyektning oichamlari, tuzilishi, vI o'g'ti vazifa - m alum geometrik tuzilish va ina’lum zichiikka
«•|*a bo'lgan jismni gravitatsion maydonini hisoblash. To‘g‘ri vn/i lam ycchish liamma vaqt aniq va bir xil boiadi, chunki Insoblangan maydon faqat shu jismga tegishli bo'ladi. Shiming ni'luin (o‘g‘ri vazifani geologik jismni bar xil tuzilishlari uchun (shar, Minima, qallam va hokazo) hisoblab, anomaliya graliklari tuziladi.
\ llarni o'lchangan grafiklar bilan solishtirib, anomaliya hosil qiluvchi lismning oichamlarini, rnassasini, yotish chuqurligini topish inumkin.
T e s k a r i vazifa - o'lchangan og’irhk kuchi anomaliyasidan uni iiosii qilgan jismni aniqlash, Amaliyotda odatda j'.mvirazvedkaning teskari vazifasi yechiladi (to‘g ‘ri vazifa yonlainchi b o i ib qoladi). Teskari vazifa natijalari hamma vaqt liam bit xil boTmaydi, chunki bitta xil anomaliyani turli jismiar, Ii.ii xil yotishdagi va tuzilishdagi jismiar hosil qilishi rnumkin. Ma lum tuzilish, o ich a m va zichlikdagi jismlarning tortishidan hosil bo lgan og'irlik kuchi anomaliyasini Nyuton qonuniga asosan hisoblanadi. X, Y, Z koordinatalar sistemasining Z o ‘qi Yer marka/iga yo'nalgan b o ‘lsin (1.2-rasm). Bmida A(x, y, z) kuzatuv nnqtasidagi 1 g massaning M(x, y, z) nuqtada joylashgan elemental' massa dm bilan tortish kuchining vertikal tashkil
eluvchisi teng-.F —G - d m / r 2, bunda r - A va M nuqtalar orasidagi inasofa. F vektoming z o ‘qiga proektsiyasi Ag anomaiiyasidir.
dm z' —z
Ag - F{ - cos a - G — ~ ------- -, (1-11)