Guliston davlat universiteti dehqonova L murodqulov o. Eski o’zbek yozuvi fanidan o’quv uslubiy majmua Guliston-2018 Dehqonova L. Murodqulov O. Eski o’zbek tili va yozuvi Gulistan, 2013

So’z boshi

Ushbu dastur eski o’zbek yozuvining tizimiy qurilish birliklari tavsifi bilan bog’liq lisoniy imkoniyatlar va nutqiy voqealanishlarni, ularning o’zaro munosabati masalalarini qamrab oladi.

Arab alifbosi asosidagi o`zbek turkiy yozuvi 1300 yil davomida iste’molda bo`lib kelganligi barchaga ma’lum. Bu yozuv milliy qadriyatlarimiz belgilaridan biridir istiqlolni kutib olgan “Davlat tili to`g`risidagi qonun”da bu yozuv milliy qadriyatlarimizga aylanib qolganligi o`z ifodasini to`g`ri topgan va uning 16-moddasida eski o`zbek yozuvini o`rganishga davlat ahamiyati berilgan. Bu qonun eski o`zbek yozuvini oliy o`quv yurtlarida, o`rta maxsus o`quv yurtlarida, maktablarda ommaviy ravishda o`qitilishi lozimligini hamda shu sohada mutaxassislar tayyorlash ishida jiddiy etibor berilishini kun tartibiga qo`ydi. Shu qonunning ijrosi sifatida pedagogika oliy ta'lim muassasalarining filologiya, tarix yo`nalishlari o`quv rejalaridan “Eski o`zbek tili va yozuvi” kursi o`rin oldi. Bu tadbirlar O`zbekitson Respublikasi Xalq ta'limi Vazirligining 1990 yil 16 apreldagi 122-sonli buyrug`iga asosan amalga oshirildi.
Shuni aytish lozimki, ko`rsatilgan bakalavriat yo`nalishlari namunaviy o`quv rejalarida “Eski o`zbek tili va yozuvi” kursi soatlari xilma-xil bo`lsa-da, ushbu dasturdagi mazmun uchinchi (joriy) o`quv dasturida moslashgan holda rejalashtirilishi lozim bo`ladi.
Bu dastur hozirga qadar e'lon qilingan dasturlardan farqli tomonlarga ega. Ya'ni biz ko`p yillik tajribani hisobga olib harf o`rgatish qismida alifbo tartibini emas, balki bu yozuvni tezroq va osonroq o`rgatish hamda o`rganishni ko`zda tutgan tartibni saqladik.
Dastur mufradot, murakkabot, imlo, eski o`zbek yozuvi bilan bog`liq boshqa masalalarni, matnni izohli o`qish matnshunoslik va manbashunoslikni ham o`z ichiga oladi.
Eski o`zbek yozuvi matnlari to asrimizning 20-yillariga qadar bo`lgan katta davrda asosan qo`lyozmalardan iborat bo`lganligi barchaga ma'lum.

Mustaqil ta'lim uchun alohida daftar tutiladi. Mustaqil ta'lim oddiy matnni ko`chirishdan iborat emas, balki bu ish jarayoni nasx va nastaliq xatida yozilgan qo`lyozma asarni eski o`zbek yozuvining barcha qoidalariga amal qilgan holda ko`chirish asosida amalga oshiriladi va quyidagilardan iborat bo`ladi:

1. Qo`lyozma asari (matn) tanlab olinib, u dastlab o`qib chiqiladi. Bu jarayon mustaqil bajariladi va o`qituvchi oldida o`qib beriladi. Matndagi o`qilishi qiyin so`zlar, jumlalar o`qituvchi rahbarligi asosida amalga oshiriladi.
2. Talaba o`zi uchun tushinilishi qiyin bo`lgan so`zlarning lug`atini tayyorlaydi. Bunda, ayniqsa, so`zning matndagi ma'nosiga urg`u berilishi kerak.
3. Matn qirqma qalam (ruchka) da husnixat talablariga rioya qilingan holda ko`chiriladi.
4. Eski o`zbek yozuvidagi matn hozirgi o`zbek yozuviga ag`dariladi.
Bu ishda avvalo eski o`zbek yozuvidagi matn, so`ng hozirgi o`zbek yozuvidagi matn va lug`at tartibi saqlanishi kerak.
Mustaqil ta'lim joriy nazorat bilan birga har darsda baholanadi.
“Eski o`zbek tili va yozuvi” sof laboratoriya kursi bo`lganligi uchun kundalik joriy nazorat bilan birga yozma nazorat (kontrol) ishlari ham o`tkazilib, tahlil qilib borilishi albatta zarur.
Mavzuning aksariyati uchun umumiy bo`lgan barcha o`rinlarda takrorlashga zaruriyat qoldirmaslik maqsadida ayrim masalalarga to`xtalishni lozim topamiz. Har bir harfning yozilishini o`rgatishda ularning yozuvidagi barcha ko`rinishlarga, ya'ni so`z boshida, so`z o`rtasida, oxirida va yolg`iz holda yozilishiga, harfning qo`shib yozilishi masalalariga, qo`lyozmadagi o`ziga xos xususiyatlariga ahamiyat berish lozim bo`ladi.