Guliston davlat universiteti kasbiy pedagogika fandan

“Tushuncha” deganda o‘rganilayotgan obyekt (predmet, buyum, hodisa, jarayon, tirik 
mavjudot)ning eng muhim xususiyatlari, aloqalari, munosabatlari kabilarni o‘zida ifodalovchi fikr 
shakli tushuniladi. Amalda tushunchalar: so‘z orqal (verbal), matn, jadval, grafik, shartli belgilar 
ko‘rinishida ifodalanadi. Bunday axborot har qanday o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan aniq bilimlar, 
sezgi va tasavvurlariga tayanadi. 
To‘laqonli o‘zlashtirishning hal qiluvchi sharti tushunchaning anglanganlik darajasi 
hisoblanadi. 
Bilish hali uddalay bilish degani emas. Xatti-harakat usullarini o‘zlashtirish o‘quv 
faoliyatining maxsus sohasi - bosqichidir. O‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan xatti-harakat 
usullari psixologiyada ko‘nikma va malakalar deb e’tirof etiladi. 
 Malaka xatti-harakat usullarini aniq, tez va takomil darajada amalga oshirishni anglatadi. 
Ko‘nikma xatti-harakat usullari bo‘lib, u bir qancha operasiyalar ketma-ketligidan tashkil 
topadi va umumiy maqsadga yo‘nalib, o‘zlashtirgan bilimlarni turli vaziyatlarda asta- sekinlik bilan 
qo‘llashni ko‘zda tutadi. 
Malaka turli darajada o‘zlashtirilib, har doim ong bilan nazorat qilinadi. 
Har qanday xatti-harakat usullari ko‘nikma yoki malakaga aylanishi uchun bir necha marta 
takrorlanishi zarur. Bunda malaka uchun dastlab bir xil operasiyalarni oddiy va keyinchalik esa 
turli sharoitlarda takrorlash zarur.
Amaliy ko‘nikma va malakalar bevosita sezish organlariga tayangan holda o‘zlashtirilishi 
mumkin, bunda eshitish, kuzatish, xatti-harakatlarni amalga oshirish, chamalash, ranglarni farqlash 
kabi sensor ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi. 
Motor ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun dastgohda ishlash, mashinada yozish, 
yo‘riqnoma bo‘yicha tajriba-sinov ishlariga tayyorlanish kabi harakatlanish mashqlarini bajarish 
talab etiladi. 
Ba’zi bir ko‘nikma va malakalar sensomotor o‘zlashtirishni talab etadi. Masalan, xat yozish, 
chizma chizish, grafiklar tuzish kabilar. 
Intellektual (aqliy) xatti-harakatlar ham ko‘nikma va malaka deb e’tirof etiladi. 

---

67 
Aqliy va amaliy ish-harakat usullarini qat’iy ravishda “Buyuk xitoy devori” bilan ajratish 
to‘g‘ri emas, chunki barcha amaliy xatti-harakat u yoki bu darajadagi aqliy xatti-harakatlarni 
nazarda tutadi. 
Tabiiyki, bilimlarsiz ko‘nikma shakllanmaydi va shakllanishi ham mumkin emas. Biror 
narsani ongli bajarish uchun eng avvalo nima, qanday va nima uchun kerakligini bilish zarur 
bo‘ladi. Bu bilan bilimlarni qo‘llash ularni yangi darajada o‘zlashtirishga aylanadi. Bilimlarni 
qo‘llashda faoliyatning zaruriy sharti va tarkibiy qismi sifatida tafakkurlash (fikr yuritish) ishtirok 
etadi. Lekin fikrlash tajribasini o‘zlashtirish maxsus faoliyat sohasidir. 
Obyektiv olamning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini inson ongida 
bilvosita va umumlashgan holda aks etishi tafakkurlashni anglatadi. 
Fikrlash eng avvalo tahlil etish va sintezlash vositasida amalga oshiriladi. Analitik – sintetik 
faoliyat barcha fikrlash operasiyalarida qiyoslash, umumlashtirish, mavhumlashtirish, turlash, 
aniqlashtirish kabilarda amalga oshiriladi: Har qanday qiyoslash qiyoslanayotgan obyektlarni 
sintezlashni, bo‘laklashni ko‘zda tutadi. 
Fikrlash rivojlanish bosqichlariga ko‘ra ko‘rgazmali, obrazli va abstrakt, nazariy turlarga 
bo‘linadi. 
Fikrlash (tafakkurlash) obyektlarning xususiyatlari va munosabatlarini yoritish 
(ifodalash)ga oid faoliyatdir. 
Pedagogik manbalarda ta’lim mazmuni haqidagi masala munozarali xarakterga ega. Bu 
tushunchani izohlashga ko‘plab yondashuvlar mavjud bo‘lib, uning mohiyati va ildizlari uzoq 
o‘tmishga borib taqaladi.
Bilimlarni egallashga yo‘naltirilgan ta’lim mazmuni shaxsning ijtimoiylashuviga imkon 
berib, fan va ishlab chiqarish sohalari bilan o‘quvchini (tanishtiradi) muloqotini belgilaydi. 
Shuningdek, ushbu yondashuvga ko‘ra, bilimlar o‘quvchilarning qadriyatlar yondashuvi I.Y. 
Lerner, M.N. Skatkin, B.M. Bim-Bad va shu kabi pedagog olimlar tomonidan ta’lim mazmunining 
mohiyati aniqlangan. Yuqorida zikr etilgan olimlarnig fikricha, ta’lim mazmuni faqat bilim va 
ko‘nikmalardan iborat emas. Zero, bilim va ta’lim mazmunining muhim elementidir. Rus pedagog 
olimi I.Y. Lerner bilimlarni quyidagi uch vazifa (funksiya)sini ajratib ko‘rsatadi: 
1. O‘rganilayotgan real voqelik haqida umumiy tasavvur hosil qilish, jamiyat va 
insoniyatning yaxlit rivojlanishini ilmiy tasavvur etish; 
2. Xatti-harakat usullarini mo‘ljalga olish asoslarini yaratish yoki xatti-harakat usullarining 
yo‘nalishini aniqlash; 
3. O‘qib-o‘rganilayotgan obyektlarga nisbatan emosional munosabatlar asoslarini 
shakllantirish, shu yo‘l bilan dunyoqarashni tarbiyalash vositasi bo‘lish. 
Ijtimoiy tajribalar: bilim, xatti-harakat usullari, ijodiy tajriba yoki izlanuvchan faoliyat 
hamda emosional qadriyat munosabatlarini o‘ziga qamrab oladi. 
Ta’limda uzluksizlikni ta’minlash o‘quv predmeti qismlaridagi zarur va to‘g‘ri nisbatni 
o‘rnatish zaruriyatidan kelib chiqadi. Shuningdek, uzviylik tushunchasi ta’limning turli bosqichi, 
shakli, metodlarida bilim, xatti-harakat usullari va shaxsiy fazilatlarga qo‘yiladigan talablarni 
ko‘zda tutadi. Uzviylik quyidagi ikki omilni hisobga olgan holda amalga oshiriladi: 1)fanning 
mazmuni va mantiqi; 2)bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni qonuniyatlari. O‘quv predmetini 
o‘zlashtirishda birinchi omilning ahamiyati muhim bo‘lib, tushuncha, dalil, qonunlar kabi o‘quv 
predmeti mazmunini tashkil etuvchi tarkibiy element, ketma-ket, asta sekinlik bilan 
o‘rganilayotgan obyekt mohiyatini imkon qadar anglab borishga sharoit yaratadi. Ikkinchi omil 
ilmiy bilimlarga ishlov berishni talab etadi.
Shunday qilib, uzviylik faqatgina to‘g‘ri chiziqli emas, balki o‘quv materiallarini 
o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi qulay bo‘lgan holatda shakllantirish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. 
Uzviylikni ketma-ket amalga oshirilishi ta’lim istiqbol tavsifini beradi. Bunda alohida 
mavzular bir-biridan tubdan ajratilgan emas, balki birinchisi ikkinchisi uchun asos va ikkinchini 
mo‘ljal sifatida hisobga olinishini ko‘zda tutadi. 
Amalda ta’lim mazmunini loyihalashtirish quyidagi ikki darajada amalga oshiriladi:
- blok modulli o‘quv dasturi darajasida; 

---

68 
- aniq maqsadga muvofiq o‘quv materiali sifatida. 
Bunda ixtisoslik qaysi kasbga mansubligi, shuningdek, kasbning o‘zi qanday faoliyat turiga 
tegishli ekanligini ham aniqlashtiradi. 
Aniq yo‘nalishda tanlab olingan ta’lim mazmuni 
yuqoridan pastga “qavatma-qavat” tahlil etiladi. Yuqori qatlam iqtisodiyot sohasiga tegishli bo‘lsa, 
o‘rta qavat kasb-hunarga va pastki qavat alohida ixtisosliklarga to‘g‘ri keladi. Bunday yondashuv 
zamonaviy kasb-hunar ta’limi mazmunini shakllantirish muammosi yechimi sifatida e’tirof 
etilmoqda. Chunki bunda kasb yoki ixtisoslik nuqtai nazaridan pastdan emas, balki aniq yo‘nalish 
doirasidagi kasbiy ta’lim mazmuni yaxlit tizim sifatida yuqoridan pastga tomon tadqiq etiladi.