Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika- psixologiya

Ijtimoiy normalar ijtimoiy sanksiyalar orqali nazorat qilinadi.
Ijtimoiy sanksiya
– normalarning shaxs xulqida namoyon bo‘lishini 
nazorat qiluvchi jazo va rag‘batlantirishning mexanizmi bo‘lib, ularning 
mavjudligi konkret vaziyatlarda shaxs xulqining maromida, to‘g‘ri bo‘lishini 
kafolatlaydi. Masalan, professorning maroqli ma’ruzasini buzishga harakat 
qilgan talabani o‘sha professorning o‘zi ham tartibga chaqirishi mumkin, 
qolaversa, vijdonli va ilmga chanqoq talabalar ham ma’noli nigohlari, qiliqlar 
118
Kelvin Seifert and Rosemary Sutton
,
Educational Psychology © 2009
, 
Second Edition
. 
68-b.

---

223
yoki ochiq so‘z vositasida tartibga chaqirishi ijtimoiy sanksiyaning amaldagi 
xolatini bildiradi. Yoki tanlagan kasbi bo‘yicha malakasi to‘g‘risida diplomi 
bo‘lishiga qaramay, ishlashni xohlamagan yigitga ota-onasidan tashqari, 
do‘stlari, tanishlari tanbeh berishlari, fikrini o‘zgartirishlari ham bunga 
misoldir. Tanbehni, shu kabi sanksiyani mensimagan, itoat etmagan insonni 
birov qattiq tahqirlamasligi, qonuniy jazo bermaligi mumkin, lekin 
jamoatchilik, yaqinlar nazaridan qolish ham biz uchun kuchli ma’naviy jazo 
bo‘lib, iymonli insonning vijdoni qiynaladi. 
 
Ijtimoiy nazorat
– sanksiyalarning amaldagi ifodasi bo‘lib, bunda turli 
vaziyatlar taqozosi bilan sodir bo‘lgan xulqning tashqaridan o‘ziga xos tahlili 
va bahosi ro‘y beradi. Ijtimoiy nazoratda ko‘pincha ko‘pchilikning ozchilikka, 
kattaning kichikka, rahbarning xodimlarga ta’siri shaklida o‘zaro munosabatlar 
sodir bo‘ladi. Ayrim qarorlar qabul qilish jarayonlarida bir shaxsning, davlat 
arbobining ko‘pchilikka ta’siri bo‘lishi mumkin, bu masalaning mohiyatiga 
bog‘liqdir.
 
Alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan 
ijtimoiy normalar va sanksiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarish 
mobaynida xulqida namoyon etadi. Shu ma’noda, psixologiyada rol – 
shaxsning aniq hayotiy vaziyatlardagi huquq va burchlaridan iborat harakatlari 
majmuini ifodalaydi. Inson o‘z hayoida juda ko‘p va murakkab rollarni 
bajaradi, bu uning qanday vaziyatlarda faoliyat ko‘rsatayotganiga bog‘liq. 
Ba’zan u bir vaqtda bir nechta rollarni ham bajarishi mumkin. Masalan, guruh 
sardori oddiy talaba hamdir. Maktab o‘qituvchisi sinfda ham o‘qituvchi, ham 
murabbiy, ham shu sinfda ta’lim olayotgan o‘z farzandi uchun ona hamdir. 
Oilada bir “qaynona” – kelin uchun qaynona, o‘g‘li uchun – ona, turmush 
o‘rtog‘i uchun – rafiqa, nabirasi uchun esa momo rollarini bir vaqtda o‘ynay 
oladi. Bu ma’noda shaxsning ijtimoiy xulq-atvori rollar vositasida ham 
muvofiqlashtiriladi. Rollararo nizolar yoki qarama-qarshiliklar shaxsni ba’zan 
mushkul ahvolga solib qo‘yishi ham mumkin. Hayotda shaxs bajaradigan 
rollarning ko‘pligi, ular o‘rtasidagi ayrim xollardagi qarama-qarshiliklar uning 
jamiyatdagi statusi – mavqeini turlicha bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Eng muhim va 
qadrli mavqe – bu halol mehnati tufayli elu yurt o‘rtasida orttirilgan mavqe, 
martabadir.
 
Har safar talabalarimnikiga qilgan tashrifimdan keyin Mishel bilan har 
galgidek “o’rganishni isbotlash” psixologik darslarimga qaytardik. Shu 
asnoda Mishel quvonarli holda qatnashardi, biroq u yana shisha idish va 
likopcha haqidagi topshiriqdan o’tolmasdi. Suv qanday holda quyilsa, u bir xil 
miqdorda qolishini izohlasam, o’g’lim qisqagina ma’qullagandek bo’lardi, 
lekin oxiriga kelib u o’zini gapida turib olardi. U takroriy urinishlar tufayli, 
odatiy bilimga qarshi chiqayotgandek edi. Ammo u 6 yoshga to’lganida 
barcha narsa o’zgardi. Men o’g’limga ilmiy psixologik darslarga tashrif 
buyurish vaqti kelganini aytganimda u bajon u-dil rozi bo’lardi va u ” Mendan 
shisha idish va likopdagi suv haqida so’raysimi “ deb so’rardi. Albatta ha 
dedim, negaki yana shu topshiriqni berishni rejalashtirayotgan edim. “Bu zo’r-

---

224
ku” u javob qaytarib, “chunki men, xatto suvni quyganizdan keyinham miqdor 
bir xil turishini bilardim. Biroq shunga ishonishimni xohlaysimi? Talabalariz 
uchunmi?”
119
  
Dunyoda minglab kasblar borki, ularga nisbatan shakllanadigan 
munosabat, kasbning tanlanishi shaxs ijtimoiylashuvi jarayonida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Yoshlarning to‘g‘ri kasb tanlashi va to‘g‘ri hayot tarzini 
shakllantirishi muammosi o‘zaro chambarchas bo‘lib, ushbu masalaning ijobiy 
xal qilinishi jamiyatning ma’naviy hamda iqtisodiy rivojiga turtki bo‘lib xizmat 
qiladi. Professional yo‘nalganlik ijtimoiy psixologik xodisa bo‘lib, uni 
ta’minlovchi omillarni bilish kasbga to‘g‘ri yo‘naltirishning asosi hisoblanadi.
Alohida ta’kidlash joizki, kasbga yo‘nalganlik jamiyatda ro‘y beradi, 
odamlarning bu jarayonga ta’siri kuchli bo‘ladi, lekin aslida har bir shaxs hayot 
tarzi va faoliyati nuqtai nazaridan olganda, uni oldindan belgilab, qat’iy 
tartibga solish unchalik oson emas. Sodda qilib aytganda, kasb tanlash har bir 
insonning shaxsiy ishi va unga bevosita ta’sir ko‘rsatib, bu ishni 
loyihalashtirish ancha mushkul.
Shunday bo‘lsada, ushbu jarayonga ta’sir etuvchi omillarni psixologiya 
o‘rganadi.
Oila. 
Oilaviy an’analar, ota-onalarning mehnat faoliyati borasidagi 
farzandlariga namoyon eta oladigan ibratlari, mehnatkashliklari, o‘z kasbi va 
professional faoliyatga munosabatlari, uni e’zozlashlari, xattoki, yaqin 
qarindoshlarning nima bilan va qay darajada shug‘ullanishlari kabilar yosh 
avlod ongida kasb haqida tasavvurlar hosil qilish bilan birgalikda, istiqbolda 
nima bilan shug‘ullanish, kasblar variatsiyasi to‘g‘risida bilimlarga ega 
bo‘lishiga turtki bo‘ladi. Shu bois ilk yoshlikdanoq, boladan “Katta 
bo‘lganingda kim bo‘lasan?” deb so‘ralsa, u albatta, otasi yoki onasi kasbini, 
yoki bo‘lmasa, u uchun aziz bo‘lgan boshqa insonlar (bobosi, tog‘a yoki 
amakisi, xola yoki ammasi kabilar) shug‘ullanadigan kasbning nomini aytadi.
119
Kelvin Seifert and Rosemary Sutton, Educational Psychology © 2009, Second Edition. 74-b.
62 - rasm 
 
Shaxsni kasbga yo‘naltirishda 
ijtimoiylashuv institutlarining 
rolining ahamiyati qanday
?

---

225
63-rasm  
Ota va onaning oilada o‘z kasblarini 
qanchalik e’zozlashlari yoki og‘riniib 
ishga borishlari bog‘liq ravishda bolada 
professional yo‘nalganlik ijobiy yoki salbiy 
obrazlar bilan hamohang bo‘ladi. 
Oxirgi yillarda oilaviy shajara masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqdaki, 
bu ham oilaning yoshlarda aniq iqtidor va qiziqishga ko‘ra kasb tanlashiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.