Guliston davlat universitеti

Miniatyura va kitobot san‟ati. 
Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida ham xattotlik va miniatyura san‘ati 
kitobot san‘ati bilan bog‗liq holda taraqqiy etdi. Shayboniylardan Abdulazizxon va 
Abdullaxonlar o‗z davrining yetuk kutubxonalarini tashkil etganlar. Kutubxonalar 
qoshida qo‗lyozma asarlardan nusxa ko‗chiruvchi, eskilarini ta‘mirlovchi xattotlar 
va ustalar faoliyat ko‗rsatganlar. 
XVI asrda Movarounnahrda Shayboniylar poytaxti Buxoro musavvirlik 
san‘ati markaziga aylanadi. Endilikda O‗rta Osiyo musavvirligi Hirotdan kelgan 
san‘atkorlar faoliyati natijasida Behzod maktabiga xos bo‗lgan gumanistik 
g‗oyalar, yuksak mahorat xususiyatlari bilan Shayboniylar hukmdori didiga binoan 
ko‗chmanchilik hayotiga xos urf-odat, cho‗l manzaralari uyg‗unlashadi. Demak, 
Buxoro musavvirligida uch unsur – temuriylar davri Samarqand va Buxoro, 
Navoiy davri, Behzod maktabi bilan ko‗chmanchilik hayoti unsurlari 
mujassamlanadi. Xususan, uncha mashhur bo‗lmagan shoir Shodiyning 
Shayboniyxonga bag‗ishlangan ―Fatxnoma‖, Ma‘sud ibn Usmon Qo‗histoniyning 
―Abulxayrxon tarixi‖ asarlariga ishlangan miniatyuralarda ko‗chmanchi aholining 
hayot tarziga xos jihatlar o‗z aksini topgan.
Mashhur musavvir Mahmud Muzahhib Shayboniylar Ubaydullaxon va 
Abdulaziz saroyida xizmat qilgan bo‗lib, uning ilk asari - Alisher Navoiyning 
hassaga tayanib turgan holatini tasvirlovchi portreti Tehrondagi «Guliston» 
kutubxonasida saqlanadi, «Sulton Sanjar va to‗quvchi qari kampir uchrashuvi» 
miniatyurasi muallifi.
Bu davrda ishlangan miniatyuralarda ko‗pincha kompozitsiya, saroylar tasviri 
Hirot uslubida tabiat manzaralari, odamlar chehrasi, kiyim-kechaklar yerli uslubda 
tasvirlanadi, oddiy hayot manzaralari, xalq vakillari obrazlari ham beriladi. Mavzu 
jihatdan esa ahloq, odob masalalarini yoritishga ko‗proq ahamiyat beriladi. Bu 
o‗rinda ayniqsa, Shohruhiyada ko‗chirilgan Navoiy ―Xamsa‖si miniatyuralarini 
eslab o‗tish o‗rinli bo‗ladi.
Buxoroda Ubaydulloxon va undan keying Shayboniylar davrida saroyda 
badiiy bezakli qo‗lyozmalar tayyorlash ishi davom etadi. Ammo, viloyatlarda 
tayyorlangan badiiy qo‗lyozmalardan farqli ularoq, Buxoroda qo‗lyozmalar xon 
nazorati ostida ishlangan. Sulton Mirak Munshi, mavlono Mir Ali Kotib kabi 
mashhur xattotlar Sulton Ali Mashhadiy an‘analarini davom ettiradilar. Asosan 
klassik adabiyot namunalari, Nizomiy, Sa‘diy, Jomiy, Navoiy asarlarining badiiy 
bezakli qo‗lyozmalari tayyorlanadi. Ularga ishlangan mo‗‘jaz rasmlarda Hirot 
an‘analari Buxoro san‘atkorlari ko‗pincha falsafiy allegorik asarlarni majoziy 
ma‘noda emas, balki tom ma‘nosida talqin etadilar. 
Alisher Navoiyning Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan ―Lison ut-tayr‖ 
asarining 1553 yilda Buxoroda ko‗chirilgan qo‗lyozmasiga ishlangan rasmlar ham 
ana shu xarakterdadir. Buxoroda ishlangan badiiy qo‗lyozmalar orasida 
Angliyaning Oksford universiteti Bodleyan kutubxonasida saqlanayotgan Alisher 
Navoiyning ―Sab‘ai sayyor‖ va ―Saddi Iskandariy‖ dostonlari muhim o‗rin 
egallaydi. Dostonlarning 1553 yilda ko‗chirilgan bu nusxalari Buxoro badiiy 

---

71 
qo‗lyozmasining eng yuksak namunasidir. Xati nihoyatda go‗zal, ravshan, mayda 
nasta‘liq, matn to‗rt ustunda, hoshiyalarga oltin suvi purkalgan va o‗simlik, 
geometrik naqshlar bilan bezatilgan. Har ikkala doston qo‗lyozmalariga ishlangan 
o‗n besh miniatyura go‗zalligi, nafosati, bo‗yoqlarining rangdor va ravshanligi, 
mutanosibligi, chiziqlarning nafisligi, personajlar qiyofasining jozibadorligi bilan 
kishini hayratda qoldiradi.
Eshmuhammadxonnning buyrug‗iga 
ko‗ra 
1556 
yilda 
ko‗chirilgan 
Firdavsiyning ―Shohnoma‖ asari O‗rta 
Osiyo miniatyura san‘atining durdonasi 
sanaladi. Biroq unga ishlangan ko‗p sonli 
miniatyuralar XVI-XVII asrlar chegarasiga 
oid. Ushbu miniatyuralarning beshtasiga 
Muhammad 
Murod 
Samarqandiyning 
dastxati qo‗yilgan.
Buxoroda 
XVI 
asrda 
kamolot 
cho‗qqisiga chiqqan kitobat va mo‗‘jaz 
rasmlar san‘ati XVII asrda ham davom 
etdi. Lekin endi ziynatlangan qo‗lyozmalar 
o‗rtasida Navoiy asarlari uchramaydi. 
XVII asr Buxoro musavvirlik san‘ati, umuman olganda, XV-XVI asr an‘analarini 
davom ettirsa, kamolotdan chekinish sezilib turadi. 1628 yilda Samarqandda 
Sharafiddin Ali Yazdiyning ―Shohnoma‖ asariga ishlangan miniatyuralar bu davr 
tasviriy san‘atinig yorqin namunasidir.
Tarixiy manbalar va asarlardagi dastxatlar XVI asrning oxirgi choragi – XVII 
asrning birinchi yarmida Buxoro va Samarqandda ijod qilgan Xo‗ja Muhammad 
Musavvir, Muhammad Sharif, Muhammad Murod Samarqandiy, Muhammad 
Darvish Samarqandiy kabi musavvirlarning nomini yetkazib kelgan. Muhammad 
Amin nafaqat miniatyurachi, balki Buxorodagi Abdulazizxon madrasasidagi 
devoriy suratlar va naqshlarni bajargan musavvirdir.
XVII asrning ikkinchi yarmida Abdulazizxon II davrida Muhammad Muqim, 
Avaz Muhammad, Muhammad Amin, Mullo Behzod, Subxonqulixon davrida Xoja 
Gadoylar ijod qilgan. Muhammad Muqimning 1664 yilda Buxoroda ishlangan 
―Shohnoma‖ ga ishlangan miniatyuralari ma‘lum.