Guliston davlat universitеti
Shayboniyxon portreti. Kamoliddin
Download 4.27 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'MST O\'UQ 2023
|
Shayboniyxon portreti. Kamoliddin
Behzod Abdullaxon II portreti 61 o‗qitilgan, balki axloqshunoslik, tilshunoslik, adabiyotshu- noslik, tarix, matematika, astronomiyaga oid fanlar ham o‗qitilgan. Taxt tepasiga kelgan hukmdorlar izdan chiqib borayotgan ma‘naviy hayotni qaytadan izga solish, ma‘naviy tanazzulning oldini olish maqsadida o‗sha davrda iuda katta obro‗ga ega bo‗lgan shayxlarning yordamiga suyanishga majbur bo‗ladilar. O‗z navbatida, shayxlar mamlakatning siyosiy hayotiga bevosita o‗z ta‘sirini ko‗rsata boshlaydilar. Masalan, Jo‗ybor qishlog‗idan bo‗lgan mashhur shayxlar shayboniylar davrida ham, ashtarxoniylar davrida ham jamiyatning ma‘naviy hayotini o‗z qo‗llariga oldilar. XVI asrdan boshlab madaniy taraqqiyot, ilm-fan, adabiyot va san‘atning rivoji nafaqat umumjahon, balki mintaqa darajasidan ham pastga tusha boshlaganligi ko‗zga tashJanadi. Mutaassiblikka yuz tutgan dinning ma‘naviy hayotga ko‗rsatadigan ta‘siri natijasida madaniyat milliy mahdudlik qobig‗iga o‗rala boshladi. Natijada Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining ta‘sir doirasi toraya bordi. Shuningdek, bu davr madaniy taraqqiyotining susayishiga, eng avvalo, Shayboniylarning qisqa muddatli bo‗lsa-da, o‗zaro taxt talashishlari ham ta‘sir ko‗rsatdi. Natijada XVI asrdan boshlab Movarounnahr va Xuroson hududlarida faoliyat ko‗rsatayotgan ko‗pgina olimlar, shoirlar, san‘atkorlar tinch joylarni izlab Eron va mo‗tadil siyosat yuigizayotgan Boburiylar huzuriga — Hindistonga yo‗l oladilar. Faqatgina Abdullaxon Soniy davriga kelib Movarounnahr madaniy hayotida ijobiy o‗zgarishlar ro‗y bera boshladi. Osoyishta hayotning boshlanganligi bjlan birga, Boburiylar davlati bilan Movarounnahr o‗rtasida madaniy aloqalarning yo‗lga qo‗yilishi bu rivojlanishning asosiy sabablaridan edi. Natijada Boburiylar huzuriga ketib qolgan, lekin hali o‗z ona vatanlaridan butkul ko‗ngil uza olmagan shoirlar, olimlar va san‘atkorlar yana Movarounnahrga qaytib kela boshlaydilar. Shayboniylar davri madaniyatining o‗ziga xos xususiyatlaridan biri — Shayboniylarning ko‗chmanchi va yarimko‗chmanchi hayot tarzining ijtimoiy- siyosiy, madaniy-ma‘naviy hayotga ta‘sir ko‗rsatganligidir. Chunki bunday hayotga o‗rgangan sulolalarda, birinchidan, ilm-ma‘rifatning asosiy o‗zagi hisoblangan tabiiy fanlar rivojiga bo‗lgan qiziqish yuqori darajada bo‗lmaydi. Ikkinchidan, ko‗chmanchi va yarim ko‗chmanchi hayotdan o‗troq hayotga o‗tayotgan kimsalarda ko‗proq yangi diniy e‘tiqodga bo‗lgan ixlos nihoyatda baland bo‗ladi. Xuddi shuningdek, Shayboniy, so‗ngra Ashtarxoniy sulolalari hukmdorlarida ham islom diniga ixlos yuqori darajada bo‗lgan. Shu boisdan ular Movarounnahr taxtiga o‗tirganlaridan so‗ng bu yerda hukmron mavqega ega bo‗lgan sufiylik - Naqshbandiylik tariqatiga, uning talablari va qonunga kirgan «pir-murshid» tamoyiliga katta ixlos bilan qaradilar va oxir-oqibat o‗zlarining inon-ixtiyorlarini Jo‗ybor shayxlari qo‗liga tutqazdilar. Har bir davrda kishilar va jamiyat o‗rtasidagi ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy- axloqiy vaziyatni barqarorlashtirib turuvchi ijtimoiy institutlar faoliyat ko‗rsatib kelgan. Aynan islom dini XVI asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha mazkur vazifani bajargan. Islom dini arboblari jamiyatdagi o‗zaro nizolarni, oddiy xalq 62 bilan yuqori tabaqa o‗rtasidagi kelishmovchiliklarni bartaraf etuvchi va barqarorlashtiruvchi asosiy kuch bo‗lgan. Davlatni boshqarishda bevosita ishtirok etuvchi diniy arboblar, yirik-yirik yer egalari, mahalliy hokimlar, sarkardalar va boy-badavlat kishilar o‗rtasida o‗sha davrda tez-tez ro‗y berib turadigan kelishmovchiliklar va nizolarni bartaraf etishib, sulolalar vakillarining o‗zaro taxt talashishlarining oldini olishga harakat qildilar, ularni birlikka da‘vat etdilar. XV asrdan boshlab sufizm (naqshbandiya tariqati)ning yirik vakillari daviatni boshqarishda faol ishtirok eta boshladilar. Natijada davlatni boshqarishda katta kuchga ega bo‗lgan shayx ul-islom (jamiyatni boshqarish me‘yorlarini ishlab chiquvchi, boshqaruv organlari qarorlarining to‗g‗riligini, avvalo, Qur‘on, so‗ngra hadislar bilan qiyoslovchi), mufti (diniy huquq va huquqiy masalalarga fatvo beruvchi) va bosh qozi (jinoyat va jazo masalalarini, ya‘ni jinoiy ishlarni ajrim qiluvchi) kabi mansab egalari hukmdorlar (Shayboniylar va Ashtarxoniylar)ning pirlari, hukmdorlar esa ularning muridlari hisoblangan. Davlatni boshqarishda Buxoro yaqinidagi Jo‗ybor qishlog‗ida istiqomat qiluvchi Muhammad Islom, Jaloliddin Kosoniy (Mahmudi A‘zam nomi bilan mashhur bo‗lgan), Hoji Muhammadamin, Hoji Hoshimiy, Abu Rahim, Tojiddin Hasan, Xoja Saad; Samarqandda istiqomat qilib jamiyat ma‘naviy hayotida muhim rol o‗ynagan Xoja Ahror Valiy (asli Toshkentda tug‗ilgan) va uning nabirasi Bakirxo‗jalar; XV asming 80-yillarida Movarounnahrga kelib Xoja Ahror Valiyning izdoshi va muridi bo‗lgan Mir Arab (asli Yamanda tug‗ilgan va Movarounnahrga kelib, Turkistondagi Sayram shahrida yashagan) Abdulloh al- Arabi al-Yamanlilar katta ta‘sir kuchiga ega bo‗lganlar. Ikkinchi tomondan, naqshbandiylar sufiylar (o‗z davrida Yassaviytik ham, Kubroviylik ham) millat ajratmasdan mahalliy o‗troq, ko‗chmanchi va yarim- ko‗chmanchi xalqlarning azaliy an‘analari va turli diniy ibodat unsurlarining umumlashuvi hamda fors, arab va turkiy xalqlar madaniyatlarining o‗zaro uyg‗unlashib, hozirgi milliy madaniyatimizning shakllanishi hamda rivojlanishida muhim rol o‗ynagan. Ashtarxoniy hukmdorlardan Subhonqulixon davrida fan taraqqiyotida ozgina bo‗lsa-da siljish ro‗y berdi. Masalan, Mulla Tursun Faroziy, Mulla Ne‘mat Samarqandiylar matematika, astronomiya va geometriya bo‗yicha, Abdulla Ofarinketiy, Ali Buxoriy, Mulla Rahmat Samarqandiylar musiqashunoslik bo‗yicha faoliyat ko‗rsatdilar. Tabobat ilmi bilan qiziqqan Subhonqulixon 1697-yilda Buxoroda 18 hujrali «Dorush-shifo» nomli madrasa-kasalxona qurdirdi. Bu maskan qoshida tashxisxona, dorixona, kutubxona va boshqa yordamchi binolar mavjud boigan. Xullas, bu davrda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan turli xil etnik guruhlarning kelib chiqishi, tili, urf-odatlari, moddiy hayot shart-sharoitlari hamda taxt tepasida turgan hukmdorlar sulolalari, ularning davlat tepasiga kelishi, zafarli yurishlari va taqdiri haqidagi turli xil tarixiy asarlar yuzaga keldi. Bu davr madaniyatining xarakterli jihatlaridan biri o‗tmish falsafiy merosini o‗rganish, ilmiy-tabiiy bilitnlarni o‗zlashtirishga bo‗lgan qiziqish bilan cheklanganlik, falsafa va adabiyot orqali insonparvarlik g‗oyalarini ilgari surish 63 bo‗lgan. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri madaniyatining yana bir muhim xususiyati tarixnavislik fanining rivojlanganligidir. Buning boisi, birinchidan, millatning shakllanish jarayoni, milliy o‗zlikni anglashga, ikkinchidan, o‗zi mansub bo‗lgan xalq, elat yoki urug‗ning kelib chiqishi, ularning til, e‘tiqod, ruhiyat birligi, xalq tarixida ro‗y bergan hodisalarni yoritishga bo‗lgan intilishning kuchaya borishi, boshqa urug‗lar, elatlar bilan aloqasi va boshqa jihatlarini bilishga, uchinchidan. milliy ong, milliy g‗ururva millatparvarlikningshakllana borishi natijasidir. XVI asrdan boshlab Markaziy Osiyoda yashayotgan turli xalqlar, elatlar va urug‗larning tarixini yorituvchi asarlar yaratish an‘anaga aylana bordi. Masalan, Shayboniylar davrida tarixga oid quyidagi asarlar vujudga keldi. Muallifi noma‘lum bo‗lgan «Tavorixi go‗zidayi Nusratnoma», Mulla Shodiyning «Fathnoma», Binoiy va Muhammad Solihlarning «Shayboniynoma»lari, Abdulloh Nasrullohiyning «Zubdat al-asor», Fayzulloh Ro‗zbixonning «Mehmonnomai Buxoro», Zayniddin Vosifiyning «Badoye‘ ul-vaqoye‘», Hofizi Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» va boshqa asarlari yozildi. Bu davr adabiyotining asosiy xususiyati adabiy jarayonda o‗sha davr hukmdorlari ta‘sirining sezilib turganligi bilan xarakterlanadi. Hukmdorlarning o‗zlari she‘riy, nasriy va tarixiy asarlar yaratishga bo‗lgan intilishlari bilan ko‗zga tashlanib turganlar. Muhammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdulazizxon, Subhonqulixon, Abulg‗ozixon, va boshqalarning she‘riyat, nasr va tarix sohalarida qalam tebratganlari fikrimizning dalilidir. She‘riyatda qalam tebratgan hukmdorlardan biri Muhammad Shayboniyxonning o‗zidir. U o‗z umrining ko‗p qismini jangu jadalda o‗tkazsa-da, ilm-fan va san‘atga qiziqishi ancha baland bo‗lgan. U yaxshi ta‘lim-tarbiya olgan. Natijada iste'dodli shoir, musavvir, musiqachi va xushovoz qiroatxon bo‗lgan. Shaybonjylar suloiasining yana bir vakili Ubaydullaxon ham ilm-fan adabiyot va san‘atga qiziquvchi hukmdorlardan biri bo‗lgan. U «Ubaydiy» taxallusi bilan o‗zbekva fors tillarida ijod etgan va asosan g‗azallar, ruboiylar va qit'alar bitgan. Ubaydullaxonning o‗g‗li Abdulazizxon ham «Aziziy» taxallusi bilan g‗azallar yozgan. Abdulazizxon o‗z saroyida Hofiz Sulton Ali Ubaxiy, Vosifiy, Baqoiy, Majlisiy, Kavkabiy, Surudiy, Shaydo kabi shoirlar va san'atkorlarni to‗playdi, ularga ko‗plab iltifotlar ko‗rsatadi. U o‗z saroyida shoiriar bilan muntazam ravishda mushoiralar o‗tkazib turadi. Shuningdek, Abdulazizxon mamlakat obodonchiligi yo‗lida ko‗plab qurilishlarni amalga oshiradi, me'moriy binolar qurdirib o‗z saroyi qoshida yirik kutubxona tashkil ettiradi. Shayboniylardan keyingi davrda taxt tepasiga kelgan Ashtarxoniylar ham o‗z davrining o‗qimishli va yetuk kishilari bo‗lganlar. Ularning ko‗pchiligi uch tilni (turk, fors va arab tillarini) mukammal bilganlar. Dunyoviy va diniy ilmlarni egallaganlar. Imomqulixon, Nazarmuhammadxon, Abdulazizxon, Subhonqulixon she‘riyatda qalam tebratganlar. Masalan, Subhonqulixon Nishoniy taxallusi bilan she‘r bitgan. Imomqulixon yetuk siyosatchi, ilmparvar va ra'iyatparvar bo‗lganligi uchun ham 30 yildan oshiqroq hukmdorlik qilgan. Uning davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy barqarorlik vujudga kelgan. Imomqulixon chiqarilgan qonun va 64 farmoyishlaming bajarilishini nazorat qilib borgan. Shunga qaramasdan, ashtarxoniylar davrida mamlakatni holdan toydiruvchi o‗zaro taxt talashishlar, beklar va boylar o‗rtasidagi ixtiloflar davom etgan. Xalqning o‗zaro kurashlardan qiynalayotganligini ko‗rgan ijod ahllari, masalan, Turdi (Farog‗iy), Boborahim Mashrablar o‗z asarlarida hukmdorlar. beklar, sultonlar va ayrim din rahnamolarini qattiq tanqid ostiga olgan. Chunki ularga nisbatan xalqda ishonch qolmagan edi. Ular diyonat, insof, adolat va xalqparvarlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. Ma‘lumki, qayerda diyonat, imon- e'tiqod, adolat hukm surarkan, o‗sha joyda el hukmdordan xursand, o‗sha yerning shoirlari hukmdorlar madhida bo‗lgan, xalqning turmushi, ijtimoiy munosabatlar va hodisalar, botiniy va zohiriy ishqning kuychisiga aylangan. Jamiyat hayotining taqdiri butunlay ruhoniylar qo‗liga o‗tgach, ya‘ni XVII asr oxiridan boshlab Markaziy Osiyo madaniyatida tushkunlik kayfiyatlari kuchaydi. Tasawuf ta‘limotining ildizlari jamiyat ma‘naviy hayotining ko‗pgma sohalariga chuqurroq kirib bordi. Ayniqsa, tasawufning qalandarlik oqimining ta‘siri kuchaydi. Qalandarlar tasawuf ta‘limotini yoyishning qudratli vositasiga aylandilar. Ular nafaqat diniy ta‘Iimotni, baiki tarki dunyochilikni targ‗ib qilishni ham asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek, ular devonalik yo‗li orqali adolatsizlikka qarshi kurashganlar ham. Umuman olganda, bu davr abadiy jarayonida bir tomondan ko‗proq botiniy va zohiriy ishq-muhabbatni kuylash ko‗zga yaqqolroq tashlansa, ikkinchi tomondan, riyokor dindorlar, ochko‗z boylar, boylik to‗plashga intiluvchi beklar tanqid ostiga olinadi, uchinchi tomondan esa, inson qismati taqdirning azaliy hukmi ekanligi g‗oyasi ilgari suriladi. Ham Shayboniylar, ham Ashtarxoniylar o‗z saroylari qoshida ko‗plab san‘atkorlarni to‗plab, ularga homiylik qilganlar. Natijada nafaqat she‘riyat va me‘morlik san‘atlari, balki musiqa san‘ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulola hukmronligi davrida mohir sozanda va xonandalar, shoir-bastakorlardan Mavlono Kavkabiy, Mavlono Rizo, Mavlono Pirmuhammad Kulol, Ali Do‗st Noiy, Amir Ali Akbar Samarqandiy, Amir Masti Kobuziy va boshqalar xalq orasida mashhur bo‗lgan. XVI-XVII asrlarda yashagan Mavlono Kavkabiy va Darvesh Ali Changiylar musiqashunoslikka oid asarlar yaratishib, kuy va qo‗shiq, ularning turlari hamda shakllari masalasini yoritib berdilar. Xulosa qilib aytganda, temuriylar davridan keyingi madaniy hayot da adabiy- badiiy jarayon sezilarli darajada rivojlanishda davom etdi. Lekin hayotning barcha sohalarini qamrab olgan mutanosiblik ishlab chiqarish kuehlari taraqqiyotiga, ayniqsa, aniq fanlar taraqqiyotiga salbiy ta‘sir ko‗rsatdi, Shuningdek, diniy mutaassiblik ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotiga ham salbiy ta‘sir ko‗rsatgan. Natijada moddiy va ma‘naviy boyliklar ishlab chiqarish oldingi davrlar — ilk Uyg‗onish va temuriylar davriga nisbatan birmuncha sust rivojlangan. Aholining ilm-fanga bo‗lgan qiziqishi ham, ilmiy tafakkur taraqqiyoti ham bir qadar susaya borgan. |
