Guliston davlat universitеti

Amir Temur Samarqand 
atrofidagi ziyofatda. "Zafarnoma" 
ga ishlangan miniatyura. 

---

56 
bo‗lganligidan bu miniatyuralar Samarqand miniatyurachiligi maktabiga mansub 
deyish 
mumkin. 
Samarqand 
maktabi miniatyuralari vakilliklari kompozitsiyasi yaratish va manzara tasvirida 
mahoratlidirlar. 
Ulug‗bek davrida mashhur bo‗lgan hattot va musavvir asli Obivardlik Sulton 
Ali Boverdiy miniatyuralari ranglarining yorqinligi bilan o‗ziga xosdir va uni 
ko‗rsatiladi. Samarqand maktabiga xos bo‗lgan 18 ta miniatyura Nizomiyning 
«Xamsa‖ asariga va 49 ta miniatyura ―Shohnoma‖ asariga ishlangan hozir Turkiya 
kutubxonasida saqlanadi. Ulug‗bek davrida as-So‗fiyning ―Siljimas yulduzlar 
ro‗yxati‖ asariga ishlangan miniatyuralarda xaritalar qizil va qora doiralar bilan 
katta va kichik yulduzlarning joylashishi ko‗rsatilgan bo‗lib, grafik tarzda rang 
bermay, qora siyohda chizilgan. Yulduz turkumi oddiy xalq vakili qiyofasida tasvir 
etildi. Sharq miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti temuriylar davrida paydo 
bo‗lgan. Masalan ―Samarqand masjidini qurish‖, ―Iskandar devorini bunyod etish‖, 
―Ko‗chmanchilar turmushi‖, Jamshidning oddiy xalqqa hunar o‗rgatish mavzuida 
miniatyuralar bunga misoldir. 
Alisher Navoiy davrida xattotlik san‘ati taraqqiy etdi. Sulton Ali Mashxadiy, 
uning shogirdlari Muhammad bin Nur, Darvesh Muhammad Toqiy, Sulton 
Muhammad Xandon, Darvesh Muhammad Samarqandiy, Abduljamil kabi kotiblar 
edi. Bular orasida Sulton ul-xattoton, Qiblat ul-kuttob nomini olgan Sulton Ali 
Mashhadiy alohida o‗rin egallaydi. U Jomiy, Alisher Navoiy, Sulton 
Husaynlarning yuqori bahosiga sazovor bo‗lgan. 
Husayn Boyqaro davrida miniatura san‘ati ham yuksak darajaga ko‗tarildi. Bu 
davrda tasviriy san‘at. shu jumladan, miniatura san‘atining yirik vakillari 
Kamoliddin Behzod, Mirak Naqqosh, Qosim Ali, Mahmud Muzahhib, Hoji 
Muhammad Naqqosh, Shohmuzaffar kabi miniatura san‘ati ustalari faoliyat 
ko‗rsatganlar. Bu davr miniatura san‘atida mavhumlikdan realizm tomonga intilish 
kuchayadi. XV asrgacha tasviriy san‘atda o‗ta bo‗rttirish va jimjimadorlikka 
e‘tibor berilgan bo‗Isa, XV asr o‗rtalaridan boshlab haqqoniylikka intilish, jonlilik 
va hayotiylikni tasvirlash ko‗zga tashlana bordi. Masalan, miniatura ustasi 
Mahmud Muzahhib Alisher Navoiy portretini chizarkan, uning qarilik yuzaga 
chiqargan hotg‗inligini, allomalarga xos ulug‗vorligini va donishmandligini, 
bag‗rikeng va mehribon insonligini tashqi qiyofa, ayniqsa, yuzdagi ifoda orqali 
tasvirlab beradi. 
Bu davrda tasviriy san‘atning portret janri 
rivojlandi. Natijada hukmdorlardan Husayn Boyqaro, 
Shayboniy, 
Bobur 
Mirzoning, 
allomalardan 
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Hotifiy, Behzod va 
boshqalarning portretlari yaratildi. Shuningdek, bu 
davrda tasviriy san‘atning maishiy, bataliya (jang) 
manzara kabi janrlari ham miniatura shaklida rivojlandi. 
Bu 
davrning 
ko‗zga 
ko‗ringan 
musavviri 
Kamoliddin Behzod «Hirot miniatura maktabi»ga asos 
soldi. Nafaqat Sharqda, balki butun dunyo san‘atida 

---

57 
munosib iz qoldirgan Kamoliddin Behzod san‘at sirlarini Pir Sayid Ahmad 
Tabriziydan o‗rgangan. Shu bilan bir qatorda ota-onasidan erta judo bo‗lgan 
Behzodni Hirotning buyuk musavviri Amir Ruxillo (Mirak Naqqosh) o‗z 
tarbiyasiga olgan va Nigoristonida (san‘at akademiyasi) naqqoshlik va miniatyura 
sirlarini o‗rgatgan. 
Behzod o‗sha davrning ko‗plab mashhur asarlariga miniaturalar chizdi. 
Masalan, Shayx Sa‘diyning «Bo‗ston» asariga 4 ta, Sharafiddin Ali Yazdiyning 
«Zafarnoma»siga esa 8 ta miniatura ishladi. Uning portretlaridagi qahramonlar o‗z 
ma‘naviy qiyofalari bilan ichki hissiyotlarini, xulq-atvorini shundaygina yuzaga 
chiqaradi. 
Masalan, 
Husayn 
Boyqaro 
cho‗kka 
tushib, 
kim 
bilandir 
suhbatlashayotgandek tasvirlangan. U serhasham kiyim kiyib olgan, shohona salla 
o‗ragan, belida xanjar osilgan tilla kamar. Shayboniyxon esa sarkarda va davlat 
arbobi, ilmli, adabiyot va san'atning qadriga yetadigan kishi sifatida tasvirlangan. 
U Hirotda rasm bo‗lgan yengi kalta, sodda, lekin bejirim tikilgan to‗n kiygan, 
boshida oq salla. U chordona qurib, katta yostiqqa (bolishga) biroz suyanib 
o‗tiribdi. Oldinda siyohdon, qalamdon va kitob, o‗ng qolining bosh barmog‗ida 
kamondan o‗q uzganda ishlatiladigan halqa, chap qo‗lida 
qamchi. Savlati, baquvvat gavdasi, o‗tirishi, o‗zini tutishi, 
qo‗llarining holati va chehrasidagi belgilardan uning 
serg‗ayrat, shijoatli, o‗z qadrini biladigan, aqlli shoh ekanligini payqasa bo‗ladi. 
Xulosa qilib aytganda, Sulton Husayn Boyqaro davrida miniatura san‘ati 
rivojlandi va unga sultonning o‗zi juda katta imkoniyatlar yaratib berdi. Zayniddin 
Vosifiyning «Badoye ul vaqoye» nomli asarida yozilganidek, Sulton Husayn 
ko‗ngilxushlik uchun usta musavvirlar va uslubi go‗zal naqqoshlarni poytaxtda 
saqlab, ularga zo‗r iltifot ko‗rsatadi. 
XIV-XV asrlarda Movarounnahr va Xuroson musiqa madaniyati rivojining 
chinakam markaziga aylangan. Bu davrda musiqa madaniyati nazariyasiga oid 
asarlar yaratilib, Abdulqodir Noiy, Ali Shunqor, Qulmuhammad Shayxiy, Husayn 
Udiy, Shohquli G‗ijjakiy, Alijon G‗ijjakiy, Qosim Rabboniy, Zaynulobiddin al-
Husayniy, Darvesh Ahmad Qonuniy, Xo‗ja Yusuf Andijoniy, Najmiddin Kavkabiy 
kabi bastakorlar, sozanda-yu xonandalaryetishibchiqqan. 
Tarixchi olim A.Muhammadjonov ta‘kidlab o‗tganidek, hatto Ulug‗bek va 
Navoiy singari buyuk siymolar ham musiqa asarlari yaratganlar. Masalan, 
Ulug‗bek «Bulujiy», «Shodiyona», «Axloqiy», «Tabriziy», «Usuli Ravon», «Usuli 
Otlig‗«, Navoiy esa «Isfaxoniy» kuyini yaratganlar. Shuningdek, bu davrda Xoja 
Abdulqodir Noiyning «Zubdat ul advor» («Asosiy musiqiy davrlar») va «Maqosid 
ul-alxon» («Kuylar maqsadlari»), Safiuddin Abdulmo‗min Urmaviyning «Risolat 
ush-sharafiyya» («Sharafga loyiq lisola») va «Kitob ul- advor» («Musiqiy davrlar 
haqida kitob») asarlari, Abdurahmon Jomiyning «Risolayi musiqiy» («Musiqiy ilm 
risolasi»), Najmiddin Kavkabiyning «Risolavi musiqiy» va «Risola dar bayoni 
Duvozdahmaqom» («O‗n ikki maqom bayoniga bag‗ishlangan risola»), 
Zaynulobiddin Mahmud al-Husayniyning «Qonuni ilmiy va amaliy musiqiy» 
(«Musiqa ilmi va amallari qonunlari»), Darvesh Ali Changiyning «Tuhfat us-
surur» («Shodlik tuhfasi») kabi musiqa ilmi haqidagi asarlari vujudga keladi.