H husanov, M. L. Tursunxodjayev, A. R. Bakiyev moliyaviy menejment

Mustaqil o‘rganish uchun savollar 
1. Moliyaviy menejmentning fan sifatidagi maqsadi va vazifalari. 
2. Moliyaviy menejment fanining predmeti va metodlari. 
3. Xo‘jalik sub'ektlarining moliyaviy holatlarini tahlil qilish usullari. 
4. Moliyaviy menejment fanini o‘quv rejasiga kiritish masalalar1 yuzasidan 
olim va amaliyotchilarning fikrlari. 
10

---

2-BOB. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy menejmentning 
mohiyati va roli. 
Moliyaviy menejment tizimida moliyaviy hisobot 
Bozor iqtisodiyoti — bu ishlab chiqaruvchining taklifi va iste'molchining 
talabi asosida, mahsulotning oldi-sotdisi orqali vujudga keladigan munosabatga 
mos kelgan sharoitdir. Bunda har bir ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o‘zining 
iqtisodiy manfaatlariga ega bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyotining tamoyillari quyidagilardan iboratdir: 
— tashqi omillar oldida ishlab chiqaruvchilarning (sotuvchilar) va 
iste'molchilar (xaridorlar)ning teng huquqliligi; 
— talab va taklifni balanslashtirilganligi asosida narxlarning muvozanatga 
kelishi (foiz me'yori, kurslar); 
— bozor munosabatiari sub'ektlarining (ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar, 
dallollar va xaridorlar) erkin harakatini nazorat qilish; 
— iqtisodiyotni tartibga solishda huquqiy qonunlarni qo‘llash; 
— raqobat muhitini va sharoitini yaratish. 
Bozor munosabatlarining asl ma'nosi va sharti shundan iboratki, ishlab 
chiqaruvchilar va sotuvchilar faoliyati mutloq erkinlik asosida amalga oshirilishi 
zarur. 
Hozirgi davrda tadbirkorlik sub'ektlarining rahbarlari va xodimlari 
moliyaviy menejment jarayoni shakllanayotgan bir sharoitda hisob va hisobotni 
qat’iy olib borishlari va uning asosida moliyaviy menejmentning takomillashgan 
mexanizmi va turli vositalaridan keng foydalanishlari kyerak. Jumladan moliyaviy 
hisobotni olib borishda uning quyidagi asosiy konsepsiyalariga amal qilish zarur: 
— pulning davriy qiymatini hisobga olish va baholash konsepsiyasi 
— inflyatsiya va tavakkalchilik omiliarini hisobga olish konsepsiyasi; 
— likvidlik konsepsiyasi va boshqalar. 
Moliyaviy hisobot — bu korxonaning ahvoli va faoliyati haqida 
foydalanuvchilarga tegishli axborot berish va uning moliyaviy ahvolini kamida bir 
yildagi (oylar va choraklar) o‘zgarishini ko‘rsatishdir. 
Rejali iqtisodiyot sharoitida buxgaltyeriya hisobining asosiy vazifasi 
axborotlarni davlat boshqaruv organlari uchun tayyorlab berish va uni taqdim etish 
bo‘lsa, hozirgi paytda bu ishlar talab va taklif asosida amalga oshirilmoqda. 
Bu borada buxgaltyeriya hisobi va hisobotidan quyidagi ko‘rsatkichlar va 
majburiyatlar talab qilinadi: 
11

---

— ishlab chiqarishning asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari; 
— budjetga to‘lanadigan ajratmalarning foizlari va boshqalar. Korxonalar 
bergan moliyaviy hisobotlari asosida davlat organlari tomonidan ixchamlashtiriladi 
va ularni yanada rivojlantirish uchun tegishli qarorlar qabul qilinadi. Buning 
natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkning hajmi oshadi va tuzilmasi 
takomillashadi. Natijada korxona faoliyati bilan qiziqadigan va ish yuritadigan 
mulkdorlar soni ko‘payadi. 
Undan tashqari korxona o‘zining raqiblari ustidan g‘olib bo‘lishiga va 
yaxshi moliyaviy natijalarga ega bo‘lishiga yordam beradigan boshqaruv 
yechimlarini izlashga majbur bo‘ladi. Shu tufayli u bozor kon'yukturasini chuqur, 
har tomonlama mukammal o‘rganadi, o‘zining faoliyatini mustaqil tarzda 
rejalashtiradi hamda tovar ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) va iste'molchilarni izlab 
topib sotiladigan (sotib olinadigan) mahsulotlarning narxini belgilaydi. 
Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlarni davlat 
budjeti bilan moliyalash va kreditlash yildan-yilga murakkablashib borishi sababli 
ular uchun asosiy moliyaviy resurs manbai bo‘lmay qoldi. 
Shuning uchun korxonalar raqobat muhitini yaratishda faqatgina xaridor va 
bozorni egallash uchun emas, balki tijorat banklarining ularga ajratadigan kreditlari 
hamda salohiyatli ichki va tashqi investorlarning ularga byeradigan mablag‘lari 
uchun ham kurashadilar. 
Shu sababali boshqaruv yechimlarini qabul qilish va erishilgan natijalarni 
to‘g‘ri baholash uchun zarur bo‘lgan tegishli ma’lumotlarga ehtiyoj tug‘iladi. 
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgaltyeriya hisobi statistik va 
hisobchilik funksiyasini tugallab, investorlar qo‘lidagi mablag‘ni korxonaga 
kiritish uchun yig‘ish, qayta ishlash va uzatish quroliga aylandi. 
Shunday qilib, xo‘jalik sub'ektining faoliyati to‘g‘risidagi aniq ma'lumotlarni 
olgan investorlar unga investitsiyani kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida bir qarorga 
keladilar. Korxona moliyaviy faoliyatidan manfaatdor taraflarni shartli ravishda 
ikkiga ajratsa bo‘ladi: 
a) tashqi foydalanuvchilar; 
b) ichki foydalanuvchilar. 
Ichki foydalanuvchilarga korxonaning boshqaruv xodimlari kiradi. Ular 
ishlab chiqarish va moliyaviy xaraktyerdagi turli xil qarorlarni qabul qiladi. 
Ko‘rinib turibdiki, bunday qarorlarni qabul qilish uchun aniq va to‘liq ma'lumot 
kerak, aks holda korxona katta zarar ko‘rishi va hattoki bankrot bo‘lishi mumkin. 
12

---

Bundan tashqari moliyaviy hisobotlar korxona va uning tashqi muhiti 
orasidagi bog‘lovchi vosita hisoblanadi. 
Bozor sharoitida korxonalar tashqi foydalanuvchilariga o‘zlarining 
moliyaviy hisobotini taqdim etishdan maqsadi moliyaviy bozorlardan qo‘shimcha 
kurslarga ega bo‘lishdan iborat. 
Korxona va moliyaviy bozorlar o‘rtasidagi samarali aloqaning o‘rnatilishiga 
va o‘zgarishiga korxonaning yuqori boshqaruv bo‘g‘nining moliyaviy menejyerlari 
mas'uldirlar. 
Shuning uchun menejyerlarga moliyaviy hisobot juda muhim zero, ular bu 
hisobotni tashqi foydalanuvchilar qanday tarzda olishi va undan kelib chiqib 
qanday qaror qabul qilishlarini bilishlari kerak. 
Tashqi foydalanuvchilar o‘z navbatida moliyaviy faoliyat bilan bevosita 
qiziquvchilardan iborat bolib ularga quyidagilar kiradi: 
— Korxonaning tashqi va potensial mulkdorlari; 
— Hisobotni qo‘llovchi hozirgi va potensial kreditorlari; 
— Mahsulotni sotuvchi va sotib oluvchilari; 
— Soliq siyosatini belgilovchi davlat organlari. 
— Hisobotlar bilan qiziquvchi kompaniyalarning xizmatchilari. 
Moliyaviy yillik hisobot natijalaridan foydalanuvchilarning ayrimlari 
ro‘yxatini quyida keltiramiz: 
— investorlarni himoya qilish maqsadida hisobotning qonunlarga va qabul 
qilingan umumiy qoidalarga asosan bajarilishini tekshiruvchi auditorlik xizmati; 
— moliyaviy masalalar bo‘yicha maslahatchilar (ular o‘zlarining mijozlariga 
kapitalni u yoki bu kompaniyaga qo‘yish bo‘yicha maslahat berish uchun tegishli 
hisobotdan foydalanadilar); 
— qimmatli qog‘ozlar birjasi; 
— kompaniya faoliyati to‘xtab qolishi bilan hisobot tuzish va hisob yuritish 
metodini o‘zgartirish zaruratini baholaydigan va firmalami ro‘yxatga olish haqida 
qaror qabul qiluvchi davlat tashkilotlari; 
— qonun chiqaruvchi organlar; 
— kontrakt shartlarining bajarilishini baholash, dividendlar to‘lash va 
foydani taqsimlashda qonunchilik me'yorlariga rioya etish; 
— matbuot va axborot agentliklari (ular hisobotdan kompaniya faoliyatini 
tahlil qilish va rivojlanish tendensiyasini baholash va sharhlash maqsadida 
foydalanadi); 
13

---

— savdo - ishlab chiqaruvchi assotsiasiyalar (ular hisobotdan natijalarni 
hisoblash va tahlil qilish va umumiy statistik hisobot uchun foydalanadi); 
— kasaba uyushmalari (ular kasaba uyushmasi a'zolarining maoshlari va 
mehnat shartnomasi shartlari bo‘yicha o‘zlarining talablarini aniqlash va shu 
korxonaning rivojlanish tendensiyalarini baholash maqsadida foydalanadilar); 
1- shakl