H. I. Shukurov, S. Q. Qanoatov jamoada hamshiralik ishi tibbiyot kollejlari uchun darslik Qayta ishlangan uchinchi nashr toshkent «Iqtisod-moliya»

7.3. Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish tushunchasi,
usullari va ahamiyati
Ruhan o‘z-o‘zini boshqarish keng ma’noda organizm bar-
cha sistemalarining faolligini boshqarishdir. Faollik barcha tirik
mavjudodga xos bo‘lib, ularning rivojini ta’minlaydi, mustaqil
qilib, javob kuchini belgilaydi. Biologik o‘z-o‘zini boshqarish-
da gomeostaz, ya’ni tana haroratining doimiyligi, arterial qon
bosimi, qon shaklli elementla rining bir xilligini misol keltirish
mumkin. Ruhan o‘z-o‘zini boshqa rish har bir insonning tashqi
omillarning salbiy ta’sirini kamaytiruv chi imkoniyatidir.
Ruhiy sog‘liq bu insonning ruhiy osoyishtalik, o‘z-o‘zini
bosh­qara­bilish,­mustahkam­kayfiyat,­murakkab­vaziyatlarga­
tez mos lashib, undan chiqa bilish, qisqa vaqt ichida ruhiy
osoyishtalikni tiklay olish qobiliyatiga ega bo‘lishdir. „Ruh“
bilan „tana“ning o‘zaro uzviyligi, boshqacha qilib aytganda
organizmning ruhiy jarayonlar bilan o‘zaro bog‘liqligini
o‘rganish­natijasida­buyuk­fi­ziolog­I.­Pavlov­ruhiy­o‘zgarishlar­
oqibati, albatta, a’zolar va sis te malar faoliyatiga ta’sir etishini
isbotlab berdi.

---

164
Kuchli hissiyotlar yurak urishi bilan birga bo‘ladi. Bunda

yuz ning qizarganligi yoki oqarganligi qayd qilinadi (tomirlarning
tora yishi yoki kengayishiga qarab). Bu holatlarning mazmuni va
jadalligi shaxsning va organizmning o‘ziga xos xususiyatlariga
bog‘liq. Ruhiy ta’sirlar bosh og‘rig‘ini yoki organizmdagi
boshqa funksio nal buzi lishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Shunga ko‘ra, har bir shaxs o‘z-o‘zini zararli ta’sirlardan
saqlashga erishishi lozim. Aks holda organizmda va ruhiyatda
odam uchun og‘ir bo‘lgan turli no xushliklar paydo bo‘ladi.
O‘z-o‘zini ruhan idora etishda o‘zini tarbiyalashning aha-
miyati katta. O‘z-o‘zini tarbiyalash uchun quyidagi usullardan
foydalanish mumkin:
1) o‘z-o‘zini va atrofdagilarni kuzatish;
2) o‘z-o‘zini va atrofdagilarni nazorat qilish;
3) o‘z-o‘zini majburlash;
4) o‘z-o‘ziga hisobot berish.
Kuzatish natijasida salbiy va ijobiy xususiyatlar aniqlanib,
nazorat ostiga olinadi. Salbiy xususiyatlarni bartaraf etish uchun
esa o‘z-o‘zini majburlash zarurati tug‘iladi. Buning natijasida
salbiy xususiyatlar yo‘qoladi, buning uchun irodali bo‘lish kat-
ta ahamiyatga ega. Lekin qanchalik o‘zini tarbiyalab, ruhiyati-
ni, organizm faoliyatini to‘g‘ri boshqarmasin, ruhiy muvozanat
turli omillar ta’sirida ham buzilishi mumkin. Bunday holatlar
esa ruhiyatni muhofaza (himoya) qilish zaruratini tug‘diradi.
Ayniqsa tibbiyot xodimlari faoliyatida asabiy holatlar ko‘p
uchraydi. Buning uchun ruhiyatni muhofaza qilish usullaridan
foydalanish zarur, bularga quyidagilar kiradi:
1)­taqqoslash­–­identifikatsiya;
2) moslashish – proyeksiya;
3) e’tiborni chalg‘itish yoki o‘zgartirish;
4) unutish yoki siqib chiqarish.

---

165