H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

ajralishi buning boshqa sababi hisoblanadi. Mazkur tashkiliy munosabat 
ijtimoiy mehnat taqsimotini uzviy ravishda to‘ldiradi: inson ishning qandaydir 
bir turini tanlaydi va uni o‘zining mustaqil faoliyatiga aylantiradi. 
Ayni vaqtning o‘zida bu uning boshqa tovar egalariga qaramligini 
kuchaytiradi va har xil mahsulotlarni almashtirish, bozor orqali aloqalarini 
o‘rnatish zaruratini keltirib chiqaradi. Odamlarning xo‘jaliklarga ajralishi 
ishlab chiqarish vositalariga egalikning ko‘rinishlari bilan mustahkam bog‘liq. 
Ya’ni tovar ishlab chiqaruvchi -xususiy mulk egasi bo‘lgan taqdirda, ajralish 
ayniqsa, to‘liq bo‘ladi. Agarda biror mol-mulk ijaraga -vaqtincha egalikka va 
foydalanishga berilgan bo‘lsa, ajralishga kamroq darajada erishiladi, bu holda 
xo‘jalikni ma’lum vaqt ijarachi olib boradi. Ammo birgina xususiy mulkning 

---

201 
o‘zi tovar-bozor xo‘jaligini vujudga keltirmaydi. Bu quldorlik va feodal 
tuzumi davridagi natural ishlab chiqarish misolida ko‘rinib turibdi. 
Shu bilan birga, mulkka egalik ko‘rinishlari tovar ishlab chiqarishning har 
xil turlarini yuzaga keltiradi. Mulkka egalik va ishlab chiqarish 
munosabatlarining ko‘rinishlariga bog‘liq ravishda tovar ishlab chiqarishning 
ikki xil turi tashkil topadi. Dehqonlar va hunarmandlarning qo‘l mehnati 
qo‘llanilgan oddiy tovar xo‘jaligi tarixan birinchi bo‘lgan. Bu hol kam unumli 
bo‘lganligi sababli tovar ishlab chiqarish hukmron natural ishlab chiqarish 
bilan yonma-yon turadi. Kapitalizm davrida esa, iqtisodiyotidagi yetakchi 
o‘rinlarni rivojlangan tovar ho‘jaligi egallaydi. 
Klassik kapitalizm bosqichida rivojlangan tovar xo‘jaligi serqamrov 
xo‘jalik bo‘lib boradi. Yaratilayotgan barcha ne’matlar bozor mahsulotlariga 
aylanadi. Yollanma mehnat oldi-sotdi vositasi bo‘lib qoladi. 
Ammo 
ishlab 
chiqarishning 
hozirgi 
bosqichida, 
davlatning 
makroiqtisodiyotdagi 
faol 
iqtisodiy 
roli 
natijasida,