H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

9.1- chizma. Barter ayirboshlash matritsasi. 
Barter ayirboshlash matritsasida Xu-1 tovarlarga almashinuvchi 1 
tovarlar soni. Xo‘jaliklarda p tovarlar ishlab chiqariladi, deb faraz qilamiz. 
Unda shu tovarlarni bevosita ayirboshlaganda barter sharoitida ikki xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlar o‘rtasiga qo‘yiladi: (p(p-1):2U) operatsiyasi sodir 
bo‘ladi. Operatsiyalarning bunday miqdori quyidagicha tushuntiriladi: barter 
ayirboshlov matritsasiga (p*p) maydonlarda, ya’ni ayirboshlov operatsiyalari. 
Dioganal bo‘yicha bir xil tovarlarning bir-biriga almashinuvi berilgan bo‘lib, 
shuning uchun (p(p-1) real ayirboshlash operatsiyalari qoladi. Birinchi 
tovarning ikkinchi tovarga ayirboshlov nisbati ikkinchi tovarning birinchi 
tovarga nisbatan 1(X
12
=1:X
21
) mos kelgan ekan, ya’ni matritsa simmetrik 
ekan, ayirboshlashning real operatsiyalari mikdori (p(p-1)2) bo‘ladi. 
Agar ayirboshlash uchun ikki emas, m potensial shariklar bo‘lsa 
m(p(p1):2) ayirboshlov operatsiyalari amalga oshiriladi va unga muvofiq 
ravishda m(p(p-1):2) narxlar belgilanadi. Masalan, agar ayirboshlash uchun 
o‘nta potensial partner va har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt 40 tadan tovar 
g/bo‘lsa, bu tovarlarni to‘liq ayirboshlaganda 7800 ta ayirboshlash 
operatsiyalari amalga oshiriladi (10*40(40–1):2). Tovar -pul ayirboshlovida 
ayirboshlash bo‘yicha sherik bir tovarga nisbatan o‘z narxlarini belgilaydi va 
u pul sifatida ishlatiladi. Shunday qilib, o‘lchovning yagona shkalasidan 
foydalaniladi va unda har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faqat m(p-1) narxlarni 
belgilashi kerak, ya’ni bizning misolimizda – 10(40-1)=390. 
Misoldan tovar-pul ayirboshlashuviga nisbatan barter ayirboshlovi 
qo‘shimcha 7410 narxni belgilashni talab qilishi ko‘rinib turibdi, bu esa 

---

211 
ratsional qarorlarni qabul qilish va uni amalga oshirish maqsadlarida 
qo‘shimcha vaqt sarfini talab etadi. Tovar-pul ayirboshlavi barterga nisbatan 
samaraliroq ekanligi nima uchun tovar-pul ayirboshlovi barterdan afzal 
ekanligi va nima uchun odamlar tovar dunyosidan pul deb ataluvchi alohida 
tovarni ajratishini tushuntirmaydi. 
Bu davrda O‘zbekistondagi defitsit iqtisodiyoti sharoitida pul 
ayirboshlashga muqobil variant - kartochka va talonlar tizimi kiritilgan bo‘lib, 
unga ko‘ra, tovar bevosita pul emas, kartochka va talonlarga ayirboshlagan. 
Xaridorlar kartochkasi va talonlarni kiritishdan maqsad davlat tomonidan 
narxlarni nazorat qilish sharoitalrida talabni cheklash edi. Ammo ma’lumki, bu 
maqsadga faqat qisman erishildi, chunki talonlar asta-sekin o‘ziga xos 
xususiyatini yo‘qotib, oddiy bir tovarga aylanib bordi (masalan, sigatert va 
aroqqa talonlarni pulga sotib olish mumkin bo‘lib koldi). 
Pul o‘zi nima? Pul mohiyatining aniq, barcha iqtisodchilar tomonidan tan 
olingan ta’rifi umuman yo‘q. 
Qiymatning markscha mehnat nazariyasida biz shunday definatsiyani 
topishimiz mumkin: pullar - alohida, ijtimoy tan olingan tovar – umumiy 
ekvivalentdir. 
Pul nazariyasi masalalari bilan shug‘ullangan va shug‘ulanayotgan 
ko‘pchilik iqtisodchilar esa ularning moxiyatini pullar bajarayotgan 
funksiyalardan keltirib chiqarib odamlar tomonidan pul deb tan olinadigan va 
ularning funksiyasini bajaruvchi hamma narsa pul bo‘lishi mumkin deb qayd 
etadilar.