H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Tadbirkorlik va Xufyona iqtisodiyot 
1. Tadbirkorlik o‘rtacha sinflar shakllanishining asosi sifatida. 
Yangi O‘zbekiston iqtisodiyotida xususiy mulkchilikning rivojlanishi va 
mustahkamlanishi o‘z-o‘zi bo‘yicha zaruriy emas, balki tadbirkorlik iqtisodiy 
erkinligining ro‘y berishi uchun sharoit yaratilish maqsadidir. Bu demak 
qanday texnologiyalar yordami bilan nima va qanday miqdorda ishlab 
chiqarish, shu bilan birga qanday iqtisodiy resurslardan foydalanish, ishlab 
chiqarishni qanday tashkil etish, ya’ni ishlab chiqaruvchi o‘zining qo‘rqishi va 
tovakkaligi haqida qaror qiladi. Shunday qilib, faoliyat natijasi ham faqat unga 
tegishli bo‘lib qoladi. Qarama-qarshi (aksincha) xolatda bozor iqtisodiyotining 
asosiy rag‘batlantirishi – foydasi buzilib ketadi. 

---

285 
So‘zsiz, biznesmen, qorchalon bozor tizimida mutlaqo erkin emas, sababi 
chek qo‘yish bo‘yniga tushadi: 
• iste’molchining mo‘staqiligi bilan; 
• xo‘jalik qonuniyatlari bilan; 
• bozorning raqobatbardoshligi bilan; 
• davlatning nazorati bilan va boshqalar. 
Tadbirkorlik xamma vaqt pastdan o‘ziga xos tovar ishlab chiqaruvchi 
xususiyatlardan rivojlanaboshlaydi, sababi kishilarning o‘zlari o‘zlariga 
tegishli farovonlikni kutarish cheksiz xoxishidir. Shuning uchun kichik biznes 
– bozor iqtisodiyotida davlat tizimining tayanch asosi bo‘lgan barcha 
tadbirkorlar strukturasi va jamiyatning o‘rtacha sinfining boshlang‘ich 
zvenosidir. Islohatlar yillarida o‘rtacha sinf paydo bo‘ldi, ammo uning 
rivojlanishi bir necha murotaba murakkablashdi: a) iqtisodiyotda ayniqsa 
inqirozlarda 
iqtisodiy, 
moliyaviy 
qiyinchiliklar; 
b) 
axoli 
uchun 
byurokratlashgan amaliyotda o‘zlarining ishini ochishga; v) kichik biznesda 
haddan tashqari soliq to‘lash; g) bank tizimida kredit resurslariga erishi 
bo‘lmaydigan. 
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda o‘rtacha sinf ulushi 30-40%, o‘sha vaqtda 
G’arbiy Yevropada va Shimoliy Amerikada – 70% va ko‘proq. 
Agarda qonuniy tadbirkorlar faoliyati mamlakatda rasmiy sharoitlar 
uchun yetarli bo‘lmasa, bunda biznes xufyona muhidga ketadi. 
2. Xufyona iqtisodiyoti mohiyati.
Xufyona iqtisodiyot – bu aholining alohida guruhlari noqonuniy 
daromadlar (foyda) chiqarish uchun mehnatsiz topilgan po‘l, boylik xususiy va 
kriminalga oid mulkchilik jamiyat, davlatdan yashirin shakllardagi, ya’ni 
jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan iqtisodiy munosabatlardir. Xufyona 
iqtisodiyotning asosiy elementlar bo‘lib: 
• ro‘yxat qilinmagan tadbirkorlik faoliyati; 
• noqonuniy davlat hisoboti (ikkilangan buxgalteriya) va shartnomada 
xo‘jalik bitimlarni qasdan yashirish; 
• ish kuchini noqonuniy yallash va konverlarda ish xaqini to‘lash; 
• soliq to‘lovdan daromadlarni yashirish.
Bozor tizimida xufyona iqtisodiyotning nokriminal tomoni xujali 
oborotidan istisno qilish mumkin emas, shuning uchun u barcha 
mamlakatlarda mavjud. Uning mavjudligining asosiy tomoyilari: 

---

286 
• Biznesda suniy ravishdagi jarayoni va inqrozli qo‘zatish, ishlab 
chiqarishni yuksalishi va ancha-muncha pasayishi natijasida bozor 
iqtisodiyotning sikl rivojlanishi; 
• Davlat tomonidan belgilangan, ya’ni iqtisodiyotda bozor qoidalari 
o‘yinlarining qoniqarsiz rivojlanishi. 
Qoida sifatida iqtisodiy rivojlanish darajasi uncha baland bo‘lmaganligi, 
qonuniyatlari takomillashmaganligi, soliqlarning yuqori og‘irligi hamda 
haddan tashqari korrupsiyaning tarqatalishi va jo‘jalik munosabatlarining 
byurokratiyazatsiyalashuvida xufyona iqtisodiyot keng tarqatalishi oladi.
Uning darajasi O‘zbekistonda yuqlri bo‘lib va YaIMdan tahminan 20-
25% tebranib turadi va oxirgi yillarda uncha ko‘p bo‘lmagan tendensiyalarga 
ega. Bozor iqtisodiyoti yuqori rivojlangan mamlaktlarda xufyona oborot 
o‘lchami 5-10%dan oshmaydi. 
3. Xufyona iqtisodiyot ko‘llanishini aniqlash usullari.
Jahon amaliyotida xufyona iqtisodiyot darajasini aniqlashda uchta asosiy 
usullar qo‘llaniladi. 
Monetarga oid usul. Rivojlangan mamlakatlarda keng tarqatalishi 
boshlandi va axoli tomonidan po‘l talabi xarakteriga va o‘lchamlarga tahliliga 
asoslangan edi. Ma’lumki, xufyona operatsiyalar va bitimlar asosan naqd po‘l 
yordami bilan amalga oshiriladilar. Shu sababli qachonki xufyona iqtisodiyot 
mumkin bo‘lgan chegarani boshlang‘ich vaqti bilan solishtirganda muamalada 
to‘rgan po‘l massalarining hajmining ko‘payishi uning o‘sishini ko‘rsatadi. 
Bunday usullar bozorning barcha yillar davomida o‘zgarib turishida chet el 
valyutasida hisob-kitoblar, o‘zaro hisoblar, barterlar, “norasmiy naqd 
po‘llar”ning keng tarqatalishi oqibatida O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor 
sharoitida rivojlanishi uchun kamroq foydalidir.