H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Yangi O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotni rivojlanishi
59
 
Hurmatli Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev boshchiligida va aynan uning 
shaxsan tashabbusi bilan asosida mamlakatimizda tubdan yangicha islohotlar 
va ijobiy o‘zgarishlar yuz bermoqda. O‘zbek millatining o‘tgan oldingi ming 
yilliklar davomida tarixan rivojlanishida yuz bermagan, yangicha tarixiy 
ahamiyatga ega barcha tarmoq va sohalarda ichki hayotimizda voqea va 
xodisalar yuz bermoqda. Bunday isloxatu – o‘zgarishlarni keng ma’noda taxlil 
va sintez qiladigan bo‘lsak aslida haqiqatdan O‘zbekiston tarixida mavjud 
bo‘lgan Kushan podshoxligidan oxirgi xonliklargacha hukimronlik kurashidan 
boshqacha ammo o‘sha vaqtdagi yer osti va yer o‘sti boyliklari manbasi ostida 
butunlay yangicha misli ko‘rilmagan ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. 
59
Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi.- Toshkent: “O‘zbekiston” 
nashriyoti, 2022. -416 bet. 

---

282 
Aynan shunday qisqa vaqt ichida jo‘da ham katta har tomonlama yangicha 
rivojlanish bosqichlari, original islohatlar, o‘zgarishlar “Yangi O‘zbekiston 
yuzaga kelmoqda, ya’ni O‘zbekistonning uchinchi Renessans – tiklanish davri 
shakllanmoqda. 
G’arb madaniyati tarixchilari 1-2chi Renessans-tiklanish o‘rta asr 
davridan yangi vaqtgacha – feodal jamiyatidan burjuziya jamiyatigacha o‘tish 
davri sifatida ko‘rib chiqadilar. Hozirgi zamon eksperimentiga oid 
tabiatshunoslik yuzaga keladi, eng avval astronomiya sohasida kashfiyot 
asosida olam (koinot)ning ilmiy manzarasi shakllanadi. O‘sha davrida yirik 
olimlar N.Kopernik, D.Bruno, G.Galiley olam (koinot) geliotsentrik dunyo 
qarashlarining asoslangaliklari isbotlanadi. 
Renessans-tiklanish buyuk kashfiyot bo‘lib hisoblanadi. O‘rta asr 
sivilizatsiyasi dengizga oid asr deb atalgan, sababi O‘rta yer dengizi va Baltik 
dengizlari atrofida rivojlangan. 1517 yilga kadar kashf etganlar, okeanga oid 
sivilizatsiyalar davrining barpo etilishi bo‘lib hisoblanadi, ya’ni okean aloqasi 
qatnavi dunyoning asosiy yo‘li bo‘lgan. Magelan kemasi birinchi bo‘lib dunyo 
bo‘ylab sayohat qilgan. G’arb yarim sharining ikkita boy, badavlat qit’asi “eski 
dunyo bilan” o‘zlashtirish bilan ochilgan edi. 
G’arbiy 
Yevropa 
mamlakatlarining 
Renessans-tiklanishga 
oid 
madaniyatining rivojlanish surati harxil bo‘lgan, XIV-XVI asrlarda Italiyada 
va XV-XVI asrlarda boshqa mamlakatlarda taxminan va xronologik chegaralar 
bo‘lgan. XVI yuzyilliklarda Renessans o‘zining rivojlanish madaniyati 
nuqtasiga erishgan, o‘sha vaqtda shunday yuqorinomlangan tiklanish umum 
Yevropa xodisalari klassik bo‘lgan, bundan sunggi tiklanish XVI asr oxirining 
oxirgi 10 yiligida ketma-ket bo‘lgan. 
Endi ahamiyatga bevosita iqtisodiyotga qaratsak shunday: iqtisodiyotning 
boshqalardan farqlanishida, uni guruhlash manfaati bo‘yicha “ajratib qo‘yish” 
mumkin emas, sababi iqtisodiyotda bitta umum insoniy yo‘nalish va mezon, 
ya’ni ijtimoiy samaradorlik egallanadi. Va agarda xususiy mulkchillik, erkin 
tadbirkorlik, bozor samaradorlikka olib boradi deyilsa, unda ular xo‘jalikni 
boshqaruv yuritish asosida bo‘lishi shart. 
Bunday xulosalarning adolatliligini G’arb siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy 
taraqqiyoti tasdiqladi. Shunga ko‘ra va ob’ektiv qonunlarga asoslangan xolda 
XX asrning oxiriga kelib sotsializm jamiyati mamlakatlarga nisbatan 
evolyutsiyaviy rivojlanib kelayotgan, chuqur isloxatlashgan kapitalizm 
ko‘proq demokratiyalashgan, ko‘proq boy, badavlatli, adolatli va uning 
barqarorligi isbotlandi. 1990 yillar chegarasida sobiq SSSR va boshqa 
sotsialistik mamlakatlarda real sotsializm mavjudligi to‘xtab qoldi. Shu bilan 
bir vaqtda tamomila kapitalizmning o‘zi harxil shaklga ega bo‘lish aniqlandi. 

---

283 
Ko‘p mamlakatlarning tarixan baland boy, badavlat tajribasidan 4 ta 
asosiy tipdagi kapitalizm ajratish mumkin. Ulardan ayniqsa rasmiy stixiyaviy 
tashqil topgan bozor tizimi va shunday nomlangan “kapitalning dastlabki 
jamg‘arilishi” (Smit), bu yerda tadbirkorlikka qobiliyatli nisbatan ko‘p 
bo‘lmagan guruhlar, eng kuchli kishilar qo‘lida biznesning boshlanish payti 
uchun kerakli mablag‘lar to‘plandi. Bu yerda esa muqarrar bo‘lgan: mulkning 
qayta taqsimlanishi, bitta kishilarning boshqalar hisobiga boy bo‘lishi, pulning 
fetishga aylanishi (ilohiy yoki muqaddas deb bilmoq, sig‘inmoq, sajda 
qilmoq), jamiyatning kat’iy qatlamlarga ajralishi massani suiiste’mol qilmoq 
va qonunga xilof bo‘lgan (o‘zganing yoki jamiyat mol- mo‘lkini bosib olish, 
aldash, g‘ariinsonilik va kuch qo‘llash “sharta yurib olmoq va kochib ketmoq” 
tomoillari bo‘yicha xarakat qilmoq, yallangan mehnati jo‘da ham g‘ayri 
tabiatan ekspluatatsiya qilmoq, tabiatiga yirtqichlarcha munosabat ko‘rsatish, 
jinoyatchilik va boshqalar).
Shunday qilib kapitalistik erkinlikka o‘tishda jamiyatdagi “jinsiy yoki 
shahvoniy buzuqlik”ning negativli samaradorlikda o‘sib borish – bunday 
“barcha xalqlar va vaqtlar” dagi xodisalardir. Egotsentrizmga oid va “surbetlik 
o‘zidan o‘zi xursand” tor amaliyotchilar odatda falsafiy aqliy farosatga moyil 
bo‘lmagan va darhol tushunmaydigan, ya’ni ko‘proq aqlidroqli, xavfsiz va 
unimli ravishda yolg‘on so‘z va kuch qo‘llash bilan emas, balki 
sivilizatsiyalashgan sherikchilikda, o‘zaro tamoyilar bilan foyda va demak 
qonun doirasida harakat qilmoqdir. 
“Diniy kitoblarda ochiq aytilgan – qonunga bo‘yinsinadiganlar aqllidir, 
qonunga bo‘yinsinmaydigan sen esa jaxl bilan birgasan, ular esa axamiyatsiz 
va so‘zsiz jazolanadi. Ular xususiy raqobatlashish o‘rniga bir birini yo‘q qiladi. 
Endi Xudo Lyuterning so‘zi bo‘yicha “bitta jinoyatchi, qotil boshqasini uradi”. 
Endi kapitalizmning qolgan 3ta – byurokratiya, oligarxiya yoki 
demokratiya turi jamiyatda hukmronlik shakli sifatida, bu iqtisodiy va siyosiy 
hukmronlik kimning ko‘lida to‘plangaligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Shu bilanbirga byurokratik kapitalizm (yoki davlat kapitalizmi) taxmin 
qilinishicha, davlat yakka o‘zi jamiyat hayotining iqtisodiy va boshqa sohalar, 
ya’ni avvalon borbyurokratik apparat, ko‘psonli mansabdor qobilalar 
boshqaradi. 
Shu yerdan muqqarrar ravishda davlat organining fuqarolar faoliyatiga 
haddan tashqari aralashadi (a’tiy nazorat va bo‘yruq, farmoyish, harxil 
tekshiruvlar va ro‘yxatga olish barcha narsalar uchun ruxsat olish zaruriy va 
boshqalar) 
mansabdorli 
zo‘ravonlik, 
korrupsiya, 
byurokratlarning 
jinoyatchilar bilan, yirik yoki yashirin biznes bilan kelishuv, jamiyatda 
“xufyona iqtisodiyot”ning va yuqori kriminal (jinoiy) ishlarning rovnoq 

---

284 
topishi, 
yuqori 
biznesmenlar 
va 
jo‘da 
xam 
boy, 
badavlat 
korrumpiratsiyalashgan mansabdorlar fonida axoliyning aksariyati past 
darajali hayotda yashashi.
Oligarxiya 
kapitalizmi 
xam 
yuqoridalarga 
o‘xshagan qanday 
manzaralarniberadi. U yerda iqtisodiyot va hukmronlik shunday nomlangan 
kichik guruhlar, ya’ni “oligarx” yirik bankirlar, birjaga oid spekulyant – 
chayqovchilar sanoatchi, savdogor magnatlar ko‘lida olishi va boshqalar. 
Demokratik kapitalizmning bulardan farqlanishida (bularni ham 
sivilizatsiyalashgan yoki xalq kapitalizmi deb ataladi) faqat mumkinchiligi 
boricha yetilgan, haqiqiy demokratiya, ya’ni qachonki xalqning o‘zi 
xukmronlini saylab olgan va ular jamiyatda faol nazorat qiluvchilar va 
qachonki shaxsiy erkinlik va huquqan kafolatlanadi. Bu yerda harxil ukladli 
ijtimoiylashgan bozor iqtisodiyoti smaradorli harakat qiladi (erkin raqobatli 
bozor plyus barcha fuqarolarga ijtimoiy kafolat), keng tadbirkorlik, katta 
massadagi o‘rtacha va kichik biznes ishlaydi. Shu bilan birga mamlakatda kam 
kambag‘al va jo‘da katta boylar, xayot qonun bilan xurmat qilingan va 
tuzatilganlar tartibga solinadi, o‘z navbatida davlat esa mulkdorlarni 
byurokratlar va banditlarning qo‘rqitishdan himoya qiladi. 
Asosan iqtisodiyotning rivojlanishi uchun birinchi darajada shunday 
institutlar oila, mehnatsevarlik, mulkdorlik, o‘y jo‘jaliklari, qonun, soliq 
to‘lash, tovar, po‘l, bozor, korporatsiya, korxonalar, kasaba uyushmalari va 
boshqalar, eng asosiy esa demokratik davlat ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Shu sababli endi bu yerda O‘zbekiston davlati Prezidenti mehnatsevar, 
o‘zini vazifasini yangi dunyo, yangi O‘zbekiston halqining oldida ma’suliyatli 
bajarib kelayotgan Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning “Yangi 
O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” kitobining uchinchi bo‘limi: “Milliy 
iqtisodiyotni rivojlantirishga” bag‘ishlangan ma’lumotni to‘liq keltiramiz.