H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Bozor infratuzilmasining tarkib topishi 
Haqiqiy bozor munosabatlarini shakllantirishning muhim vazifalaridan 
biri - bozor infratuzilmasi institutlarini tashkil etishdir. Bozor iqtisodiyoti - o‘n 
millionlab ishlab chikaruvchilar va iste’molchilar o‘zaro aloqalarining 
g‘oyatda murakkab mexanizmidir. Bozor infratuzilmasi - tovar va pul oqimlari 
harakatini tashkil etish, ularni vaqt va mintaqa jihatlari bo‘ylab, bozor 
mexanizmi uzluksiz faoliyat ko‘rsatishi ehtiyojlarini hisobga olib taqsimlash 
yo‘li bilan ana shu mexanizmga xizmat ko‘rsatuvchi iqtisodiy va huquqiy (bu 
juda muhim) muassasalar (institutlar) tizimidir. O‘tish iqtisodiyotida turli 
bozorlarni (tovarlar, mehnat, kapital bozorlarini) shakllantirish jarayonida asta 
- sekin tegishli institutlar: tovar va mehnat birjalari, turli xil mehnat bilan 
ta’minlash va kadrlarni qayta tayyorlash byurolari, fond va valyuta birjalari 
vujudga keladi, sifat jihatidan yangi bank tizimi tarkib topadi.
O‘tish iqtisodiyotida bozor infratuzilmasi institutlarini shakllantirish bir 
qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, ularning aksariyati 
yangitdan, «bo‘sh joy»da tashkil etiladi. Masalan, kerakli iqtisodiyot yillarida 
tovar, fond va valyuta birjalari bo‘lmagan. Ikkinchidan, shu munosabat bilan, 
ularning tashkil etilish soni bozor ehtiyojlariga mos bo‘lmaydi. Jumladan, 
1996 yilning 1 yanvariga kelib O‘zbekistonda 26 ta tijorat banki faoliyat 
yuritar edi, shuni ta’kidlash kerakki, shundan avvalgi bir yil mobaynida 
ularning soni to‘rtdan bir barobarga ko‘paydi, bungacha mavjud bo‘lgan 
banklarning aksariyati xonavayron bo‘ldi. Barcha banklarning yarmidan 
ko‘pini mayda, g‘arb banklari bilan raqobatlashishga qodir bo‘lmagan banklar 
tashkil etar edi. Uchinchidan, dastavval, barcha institutlar ham o‘zlariga 
tegishli vazifalarni o‘rinli bajarmaydi. Jumladan, bu ommaviy xom ashyo va 
oziq-ovqat tovarlari bo‘yicha tovar bitimlarini tashkil etish bilan shug‘ullanishi 
kerak bo‘lgan tovar birjalariga taalluqli. O‘zbekistonning birdaniga ko‘p 
miqdorda tashkil topgan dastlabki birjalari (faqat 1992 yilning o‘zida 4taga 
yaqin tovar birjalari ro‘yxatga olingan) har qanday tovarlar oldi-sotdisi bilan 
shug‘ullangan. To‘rtinchidan, bunday institutlarning tashkil etilishi ba’zan 
tegishli huquqiy asoslarsiz kechgan, bu ularning faoliyat yuritishini 
qiyinlashtirdi, ko‘p sonli suiste’mollarga olib keldi. Beshinchidan, buni 
alohida ta’kidlash kerak, mazkur sohada tovlamachi tashkilotlar, moliyaviy 
piramidalar va hokazolar juda ko‘payib ketdi. 

---

307 
Bank tizimida tub o‘zgarishlar kechadi. Rejali iqtisodiyotga xos bo‘lgan 
yagona davlat bank tizimi o‘rniga ikki darajali, bozor iqtisodiyoti ehtiyojlariga 
javob beradigan tizim tarkib topadi. Uning quyi darajasini ishlab 
chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o‘rtasida vositachi rolini bajaruvchi (bozor 
infratuzilmasining ko‘pchilik boshqa institutlari ham shu vazifani bajaradi) 
tijorat banklarining keng shahobchasi tashkil etadi. Ularning faoliyatini 
O‘zbekiston Markaziy banki hisob-kitob stavkalari va zahiralarning majburiy 
me’yorlarini belgilash yo‘li bilan boshqaradi. Bunday o‘zgarishlar rejali 
iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan barcha mamlakatlar uchun xos.