H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi
O‘tish iqtisodiyotida xususiy mulk tarkibiy tuzilishining o‘zgarishi
Download 5.61 Mb. Pdf ko'rish
|
1 tom Mamedov, H., Muminov, N., Umarov, A., Ismailov, A.
- Bu sahifa navigatsiya:
- Davlat tasarrufidan chiqarish xususiy mulkni o‘zgartirishning asosiy mazmunidir
|
13.4. O‘tish iqtisodiyotida xususiy mulk tarkibiy tuzilishining o‘zgarishi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish - o‘ziga xos, ikki tomonlama jarayon. Bir tomondan, dastavval, mamlakatlar o‘z «bozori», bozor aloqalari tizimini shakllantirishlari: narxlarning erkin shakllanishi, savdo - sotiq erkinligi, raqobat munosabatlari, tegishli bozor infratuzilmasini ta’minlashlari zarur. Ikkinchi tomondan, bu juda murakkab, ishlab chiqarish sohasini o‘zgartirishlari, unda erkin tadbirkorlik asosida ish yurituvchi sub’ektlarning raqobat munosabatlarini ta’minlashga qodir bo‘lgan yetarli miqdordagi xo‘jalik sub’ektlarini tashkil etishlari kerak. Bozorga o‘tishning bu yo‘nalishi rejali iqtisodiyotga xos bo‘lgan mulkchilik munosabatlarini jiddiy ravishda o‘zgartirish bilan bog‘liq. Davlat tasarrufidan chiqarish xususiy mulkni o‘zgartirishning asosiy mazmunidir Rejali iqtisodiyotda ishlab chiqarish vositalariga egalikning ikki ko‘rinishi: davlat (umumxalq) va jamoa xo‘jaligi - kooperativ ko‘rinishlari ajralib turadi. Bundan tashkari, fuqarolarning iste’mol buyumlaridan iborat shaxsiy mulklari mavjuddir. Ammo ana shu shakllarning tub jihati davlatning ustuvorligi, ya’ni hayot va faoliyatning ruxsat berilmagan barcha ko‘rinishlari davlat tomonidan tugatilishi, iqtisodiy munosabatlarning barcha sohalarida totalitar nazoratning hukmronligi edi. Ayniqsa, bu xalq xo‘jaligidagi barcha mehnat vositalarining 90 foizini o‘z ichiga olgan bevosita davlat mulki doirasida yaqqol namoyon bo‘lardi. Shu bilan birga kooperativlar mulkining rivojlanishi ham Davlat Ko‘rsatmalari bilan tartibga solinardi. Fuqarolarning shaxsiy mulki ham (bog‘ hovlisining kattaligi, undagi uyning balandligi va hokazolar) davlatning cheklashlari va ta’qiqlari bilan «qamrab olingan» edi. 308 Shuning uchun rejali iqtisodiyotda shakllangan mulkiy munosabatlarni o‘zgartirishning asosiy mazmuni bu aytib o‘tilgan davlat ustuvorligini yengib o‘tish, ya’ni shu sohadagi totalitar davlat hukmronligini tugatishdir. Davlat tasarrufidan chiqarish mulkka egalikning barcha ko‘rinishlarini qamrab oladi. Bevosita davlat mulki doirasida bu, avvalambor, amaldagi uning monopoliyasini bartaraf etishda, mulkka egalikning boshqa ko‘rinishlariga «ruxsat berilishida» - mulkka egalik ko‘rinishlarining plyuralizmida namoyon bo‘ladi. Keyinchalik, saqlanib qolgan davlat korxonalari o‘z faoliyati xususiyatlarini tubdan o‘zgartirishdan tijoratlashtirish shart-sharoitlariga, rejali boqimandalik shakllaridan (yordam pullari, imtiyozlar, qulay narxlar, qat’iy buyurtmalar va hokazolardan) voz kechishlari; xo‘jalik yuritishning boshqa ko‘rinishlari bilan teng shart-sharoitlar, jumladan, qat’iy budjet cheklanishlariga o‘tishlari, jadal harakat qilish maqsadlarida tijorat ko‘rinishlaridan keng foydalanishlari zarur. Nihoyat, mazkur sohadagi davlat tasarrufidan chiqarishning yo‘llaridan biri - xususiylashtirish, ya’ni mulkka egalikning davlat ko‘rinishini shaxsiy egalikka almashtirishdir. Kooperativ mulk bozor tizimiga ham xos. O‘tish iqtisodiyotida davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni uning barcha a’zolari haqiqiy ko‘ngilliligi, xo‘jalik faoliyati mustaqilligi, bozor munosabatlari sub’ektlarini barcha imkoniyatlar va huquqlar bilan ta’minlashdan iborat. Shaxsiy mulk sohasidagi totalitar cheklanishlarni bartaraf etish taqsimotda tenglikni yengib o‘tishda, ma’lum shaxsiy mulkka egalik qilish huquqlari borasidagi cheklanishlarni tugatishda, shaxsiy daromadning ko‘p sonli manbalari paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. O‘tish iqtisodiyoti doirasida mulkka egalikni o‘zgartirishning muhim sharti - shaxsiy mulkni jadal rivojlantirish hisoblanadi. Bu o‘tish iqtisodiyotining tadbirkorlik asosida butun iqtisodiyotni o‘zgartirish qobiliyatiga eng ko‘p darajada ega bo‘lgan o‘ta harakatchan qismidir. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, o‘tish iqtisodiyotining boshlang‘ich bosqichlarida shaxsiy mulk ko‘pincha muomala sohasida vujudga keladi, ba’zan o‘rtacha korxonalarni qamrab oladi. 1996 yilda O‘zbekistonda 9 mingta kichik korxonalar mavjud bo‘lib, ularda 15 millionga yaqin kishi band edi. Taxminan 30 million kishi yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanardi. Ular birgalikda yalpi mahsulot ishlab chiqarishning 10 foizini (AQShda shunday korxonalar 50 foizdan ko‘p) ta’minlashar edi. O‘tish iqtisodiyotining ishlab chiqarish sohasida aytib o‘tilgan korxonalarning atigi 14,2 foizi mashg‘ul edi. Mazkur tamoyilning istiqboli g‘oyatda porloqdir. |
