H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Kation sirt-faol moddalar suvda dissotsilansa, sirt-faol kationlar hosil
bo’ladi. Ulardan eng ko’p uchraydiganlari jumlasiga birlamchi, ikkilamchi, 
uchlamchi alifatik va aromatik aminlarning tuzlari, shuningdek, alkilga
almashingan ammoniy asoslarning tuzlari kiradi. Musbat zaryadli arrachalarga ega 
bo’lgan dispers sistemalar hosil qilishda ham kation sirt-faol moddalardan ko’p
foydalaniladi. 


Anion sirt-faol moddalar suvda sirt-faol anionlar hosil qiladi. Sanoat
miqyosida keng qo’llaniladigan anion sirt-faol moddalar jumlasiga quyidagi 
moddalar kiradi:

a) ba’zi karbon kislotalar va ularning tizlari (chunonchi C
17
H

35
COONa – 

natriy stearat – sovun, C
17
H

33
COONa – natriy oleat, C

15
H

31

COONa – natriy
pal’mitat); 


b) alkilsul’fatlar (alkil-sulfat kislota tuzlari) – ROSO
2
OMe; 

---

---

17

v) alkilarilsul’fokislotalar – RarSO
2
OMe;


g) boshqa tipdagi anion gidrofil guruhlari bo’lgan moddalar (fosfatlar,
tiofosfatlar va hokazo) kiradi. 
Tarkibida C
10
dan C

17
gacha uglerod atomlari bo’lgan sintetik yog’ 

kislotalarning tuzlari anion sirt-faol moddalar sifatida keng qo’llanilmoqda. Ular
o’simlik va hayvonlardan olinadigan organik yog’ kislotarning o’rnini bosmoqda. 
Alkilsul’fatlar suvda yaxshi dissotsilanadi; ulardan kislotali va ishqoriy eritmalarda
ham foydalanish mumkin. 


Amfoter sirt-faol moddalar tarkibida ikkita funksional guruh bo’lib, ulardan
biri kislota va ikkinchisi asos xarakteriga ega. Tarkibida karboksil va amin 
guruhlar bo’lgan moddalar amfoter sirt-faol moddalar jumlasiga kiradi. Ular
muhitning pH qiymatiga qarab anion sirt-faol yoki kation sirt-faollikni namoyon 
qila oladi.RNH(CH
2
)

n
COO

-

RNH(CH

2
)

n

COOH


RNH(CH

2
)

n

COOH
+

anion-faol 
ishqoriy amfoter sirt-faol kislotali kation-faol

muhitda

modda muhitda
Noionogen sirt-faol moddalar suvda eriganda ionlarga parchalanmaydi. 

Bunday moddalarni tayyorlash uchun etilen oksid spirtlarga, karbon kislotalarga,

aminlarga va boshqa organik moddalarga ta’sir ettiriladi. Masalan, 
polioksietilenlangan alkil spirtlarning hosil bo’lishini quyidagi tenglama shaklida
ifodalash mumkin: 
ROH+nCH
2
-CH

2


RO(OCH

2
CH

2

)
n

OH 

Kolloid sirt-faol moddalar alohida diqqatga sazovordir.

“Sirt-faol moddalar” termini ham aynan ana shularga oid. Kolloid sirt-faol 
moddalarning ajoyib xususiyati shundaki, ular termodinamik jihatdan barqaror
kolloid dispers geterogen sistemalar hosil qila oladi. Ularning muhim 
xarakteristikalari quyidagilardan iborat: