Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

буғрo/ буғри fonetik shakllari “ikki o‘rkachli tuya” semasi ham mavjudligi badiiy parcha 
yordamida ma’no ochiqlangan: “Ulki bo‘lg‘ay bug‘ri yanglig‘ulug‘, Yo‘l nechuk, qat’ aylag‘ay 
bo‘lmay ozug‘” (Lisonut-tayr, 55-2) kabi (ANATIL, I, 343).
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida buγro/ buγra shaklida ikki xil semada qo‘llangan, O‘TILda 
ayni semalarga badiiy parchalar taqdim etilgan: 1) aynan buγra shaklida “Faqat bo‘g‘rolar, ya’ni 
tuyalargina bahorning boshida xavfli bo‘ladi (M.Osim, Karvon yo‘llarida)”, 2) buγrolar 
shaklida “Qoraxoniylar xoqonligi (X-XI asrlar)ning g‘arbiy qismini xoqon nomidan idora qilgan 
sulola xonlarining unvoni” (O‘TIL, I, 394). ا َرْغُب ، ناخارْغُب
buγraxan, buγro leksemasi L.Budagov 
lug‘atida ham “Xorazm xonining nomi hamda uning nomiga atalgan lag‘mon taomning nomi” 
(BD. I, 284) tarzida ayni shu ma’noda keltirilganligi leksemaning davrlar osha ma’nosiga putur 
yetmaganligini ko‘rsatadi. 
Eski o‘zbek adabiy tilida “bakavul, oshpaz” ma’nosida bakavul leksemasi faol qo‘llangan 
leksemalar tarkibida bo‘lgan:“… salotinning xoh razm asbobi uchun ba xoh bazm jihoti uchun 
mu’tabardur, andoqki … yasovul va bakavul …” “Muhokamatul-lug‘atayn, 19” (ANATIL, I, 
198). Bu leksema O‘TIL da ma’no kengayish holatiga guvoh bo‘lamiz. Bakavul/bukovul fonetik 
shaklining to‘rt semasi qayd etilgan: 1) podshoh, xon va lashkarlarga ovqat tayyorlash ustidan 
nazorat olib boruvchi, hukmdorga taom tortishdan oldin uni avval o‘zi totib ko‘ruvchi 
mansabdor; bosh oshpaz (XV asr va undan keyingi davr); 2) Oltin O‘rda xonligida qo‘shinga 
maosh ulashish, o‘ljalarni taqsimlash singari vazifalarni bajaruvchi yuqori mansabdor; 3) 
to‘ylarda taom tayyorlovchi oshpaz, pazanda; 4) to‘y va bayram (hayit) munosabati bilan 
o‘tkaziladigan kurash, poyga, uloq (ko‘pkari) kabi musobaqalarni boshqaruvchi. L.Budagov 
qayd etishiga ko‘ra, ل ُواَكَب
bakavul leksemasi O‘TIL da keltirilgan birinchi ma’noga hamohang 
“xonga yemakni berishdan oldin ta’tib ko‘ruvchi, saryodagi dasturxonchi lavozimi” (BD. I, 262.) 
hisoblangan, leksemaning bӧkӓvul hamda bӓkӓül (RSL, 1877) tarzida qayd etilgan o‘rinlar ham 
mavjudligi orfoepik jihatdan turlicha bo‘lganini ko‘rsatsa, H.Dadabayev lug‘atida šilanči 
leksemasi bakavul, bosh oshpaz leksemalari bilan sinonimik qatorni tashkil etib, “Muholamatul-
lug‘atayn”da o‘z ifodasini topgan: “Mansabda andoqki...yurtchi va shilanchi va axtachi 
yo‘sunlug‘ ko‘ptur.” (ML, XIV-117.)[ Дадабоев, 2008: 266] kabi. 
Turk-tatar tillarining ko‘p qirrali solishtirish usuli, ya’ni so‘zlarning o‘zaklarigacha 
bo‘lgan holda bir so‘z misolida turli tillarda turli ma’no anglatishi va ularning o‘zaro bog‘likligi 
va to‘ldirib borilishini bir nuqtaga keltirish o‘sha til haqida to‘liq, aniq xulosa qilishga xizmat 
qiladi. 
Lug‘atda ko‘pgina turkiy tillar qatori eski o‘zbek adabiy tili (chig‘atoy)da bitilgan 
manbalarda qayd etilgan ko‘pdan ko‘p so‘z va istilohlarning izohi o‘z aksini topgan. O‘rta Osiyo 
xalqlarining tili uchun umumiy xususiyatlarni jamlovchi L.Budagov tomonidan tuzilgan “Turk-
tatar tillarining qiyosiy lug‘ati”ning tuzilishi, unda aks etgan eski o‘zbek (chig‘atoy)cha so‘zlarni 
leksik-semantik, tematik nuqtayi nazardan tadqiq etish hamda lug‘atda izohlangan eski 
o‘zbekcha (chig‘atoycha) so‘zlarning anglatgan semasiga ko‘ra turli lug‘atlardan foydalanib 
qiyosiy tahlil etish chig‘atoy tilining ayni zamonida O‘rta Osiyoda egallagan o‘rnini ham 
belgilaydi. O‘zbek lug‘atshunosligining rivojiga munosib hissa qo‘shadi.