Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

 
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Azizov S. Xalq san’atida koinot aksi. “Fan va turmush”. 
2. Primov A., “O‘zbek tilidagi samoviy jism nomlarini xalq kosmonimlari va ilmiy 
kosmonimlarga ajratib o‘rganish”. Al-Xorazmiy nomidagi Urganch davlat universiteti, filologik 
tadqiqotlar. – Toshkent: 2007.
3. Primov A., “O‘zbek tili kosmonimlarining yasalish xususiyatlari haqida ba’zi mulohazalar”. 
Al-Xorazmiy nomidagi Urganch davlat universiteti, filologik tadqiqotlar. – Toshkent: 2006.
4. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 1-2-tomlar. – M.: Rus tili, 1981. 
 
“QORA” LEKSEMASI ISHTIROK ETGAN AYRIM ANTROPONIMLAR HAQIDA 
ABOUT SOME ANTHROPONYMS INVOLVED IN THE LEXEME "BLACK" 
Gulshan Abduraxmonova 


Annotation. In this article, we will focus on the analysis of personal names related to the 
word "black". In this, we mainly focused on the heroes of the work of art. What is the role of 
these characters in the work? We tried to think about how well the name of the artistic hero 
corresponds to his personality and to what extent it depends on our nationality. 
Key words: Kara, "Shum bola", Karavoy, "Alpomish", Karajan, Karatoy, Karabotir, 
"Tahir and Zuhra", Karakhan, Karabek. 
 
Bugungi kunda O‘zbekiston bo‘ylab xuddi “qora” leksemasi ishtirok etgan toponimlar 
kabi antroponimlar ham juda keng tarqalgan. To‘g‘ri, ayrim kishilar uchun bu biroz ajablanarli 
bo‘lishi mumkin. Chunki hozirgi davrda Qoravoy yoki Qorajon ismini kim ham farzandiga 
qo‘yar edi deyishadi. Bunday fikrlarga ham hech qanday e’tiroz bildirmagan holda “qora” 
so‘zining salbiy ma’nolaridan ko‘ra ko‘proq ijobiy ma’nolar anglatishini isbotlashga harkat 
qilamiz.
Bir o‘ylab ko‘ring-a, taniqli ijodkor G‘afur G‘ulomning barchamiz biladigan o‘sha 
mashhur “Shum bola” qissasining bosh qahramoni Qoravoyga, sizningcha, rangi qora bo‘lganligi 
yoki boshidan kechirgan hayoti qiyinchiliklarga to‘la bo‘lganligi uchun shunday ism berilganmi?
Biz aynan shu mavzuda gaplashganimizda suhbatdoshlarimizning deyarli 90 foizi bolakay 
shunday “qora” kunlarda ko‘plab qiyinchiliklarni boshdan kechirganligi uchun shunday nom 
berilgan, degan fikrni aytishgan. Albatta, bunday nomning berilishi ramziy ma’no kasb etadi. 
Yozuvchining nega bu ismni qo‘yganligi bizga aniq ma’lum emas. Shunday bo‘lsada, biz 
ismning etimologiyasi, anglatadigan ma’nolariga tayanib o‘z fikrimizni bayon etamiz.
Qora ismining ma’nosi. Qora ismi, asosan, o‘g‘il bolalarga qo‘yiladi va bu ism quyidagi 
ma’nolarga ega: kuchli, qudratli bola yoki qoracha bo‘lib tug‘ilgan bola yoxud qoracha urug‘iga 
(qirq qabilasining tarmog‘i) mansub bola. Shakllari: Qorabek, Qoraboy, Qorajon, Qoratoy, 
Qoraxon, Qoraqul.

ToshDO‘TAU lingvistika yo‘nalishi 2-kurs magistranti
 

---

143 
Ko‘rib turganimizdek, “O‘zbek ismlarining ma’nosi” lug‘atida Qora ismiga hech qanday 
salbiy ta’rif berilmagan. Aksincha, kuchli, qudratli bola bo‘lsin deb qo‘yiladigan ismlar sirasiga 
kiradi. Shunday ekan G‘afur G‘ulomning “Shum bola” qissasidagi Qoravoy ham o‘sha 
ocharchilik hukm surgan qiyinchiliklarga to‘la davrda yashab ularni yengib o‘tadigan darajada 
kuchli bo‘lishi kerak edi. Shunday og‘ir kunlarda otasidan ayrilgan, o‘n to‘rt yoshli bolakay. 
Onasi bir etak bolani boqish uchun kun bo‘yi tinim nimaligini bilamaydi. Shum bola bo‘lsa, 
tengdoshlariga qo‘shilib ertalabdan kechgacha ko‘chadan kirmaydi. U – yerga ursa ko‘kka 
sapchiydigan, bir joyda uzoqroq turib qolsa, yuragi siqilib ketadigan, tinib –tinchimas bolalar 
xilidan. Kunlarning birida u onasini xafa qilib qo‘yganidan xijolat bo‘lib, qolaversa, biror oy 
mehnat qilib pul topib kelish ilinjida yo‘lga tushadi. Uning Toshkent atrofidagi qishloqlarda 
kechadigan sarguzashtlariga sarguzasht ulanib yarim yildan ortiq davom etadi. Mana shu vaqt 
mobaynida Qoravoy bir-biridan qiziq voqealar ishtirokchisiga aylanadi. Shum bola qayerga 
bormasin, kim bilan to‘qnashmasin, hamma joyda kattalarning o‘ziga bepisand qarashi, qo‘pol 
muomalasiga duch keladi. O‘zlarini go‘yo yetimning boshini silaydigan himmatli kishilar qilib 
ko‘rsatadigan turli noinsof kimsalar uning navqiron kuchidan suvtekin foydalanib qolishga 
urinadilar. Bu ham mayli, shu yosh bolani turli qing‘ir yo‘llarga boshlovchilar ham topiladi. 
Biroq, shunisi muhimki, G‘afur G‘ulom mana shu nursiz, qabohat va jaholatga to‘la muhitni 
yosh bola nigohi orqali rang-barang mazmunga to‘la holda tasvirlaydi. Garchi Qoravoy duch 
keladigan odamlarning ko‘pchiligi ochko‘z, xasis, nazari past kimsalar bo‘lsa-da, u bunday 
kimsalarni bir ko‘rishda taniydi, ularning chirkin muhitidan iloji boricha tezroq qutulish 
yo‘llarini qidiradi va ,albatta, topadi! Mana shu paytlarda Shum bolaning naqadar topqir, ziyrak, 
ba’zan esa, yaxshi ma’noda shum bola ekaniga qayta-qayta amin bo‘lamiz. Qissani 
o‘qiganimizda ham Shum bolaning Sariboyday ezma, injiq, xasis kimsani boplab dodini 
berganiga guvoh bo‘lamiz. Nafaqat bu voqeada, balki butun qissa davomida biz Qoravoyning 
topqirligi, hozirjavobligi, har qanday qiyin vaziyatdan bir amallab sog‘ chiqib keta olishiga tan 
beramiz. Asar qahramoni yosh bo‘lishiga qaramay kuchli iroda egasi. Shuncha bepisanliklar, 
ta’na va nadomatlarga qaramasdan qiyinchiliklarni yengib oilasi yoniga qaytib keladi.
Endi ayting-chi, siz hali ham “qora” so‘zi haqida salbiy fikrdamisiz?! Biz Alisher 
Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod dunyoga kelgan paytdagi xoqonning 
quvonchi tasvirlangan o‘rinlarga murojaat qildik.
Xoqonning quvonchi chegarasiz edi. Shu zahoti uch yillik soliqlar bekor qilindi. Chin 
mamlakatida qancha devor bo‘lsa, hammasi nozik va nafis naqshlar solib to‘qilgan qora ipak 
mato yozib bezatilsin, degan buyruq berildi. Bu o‘rinda qora rangga e’tibor bering. Gap 
shundaki, qadimgi zamonlarda qora rang ulug‘lik, dabdabalilik, uzoq umrlilik ma’nolarini 
anglatgan. Shuning uchun shohlar qora libosni ma’qul ko‘rganlar. Ajdodlarimiz farzandlariga 
o‘g‘il bo‘lsa, Qoravoy, Qorajon, Qorabotir, qiz bo‘lsa Qorajon, Qoraxon deb ism qo‘yganlar. 
Xalq og‘zaki ijodida qora tog‘, qora suv, qora bog‘ tushunchalaridan keng foydalanilgan. Bu 
o‘rinda Allohning Makka shahridagi ramziy uyi– Ka’baning ustiga qora baxmaldan yopinchiq 
qilinganini ham eslasak, ma’qul bo‘ladi. Shunday qilib, mamlakatning devorlari bayramona 
bezatildi. Xaloyiq nima ish qilsa ham tergalmasin, yomon ish qildng, deb jazolash man qilinsin, 
degan farmoyish berildi. Xullas, Xoqon uyida tug‘ilgan farzand butun mamlakatga shodiyonalik 
keltirdi.
Biz yana bir asar qahramoni haqida so‘z yuritmoqchimiz. Bu o‘sha barchamizga yaxshi 
tanish bo‘lgan mashhur “Alpomish” dostonidagi Qorajon. Ushbu qahramonimiz ham asli qalmoq 
elidan bo‘lishiga qaramasdan o‘zbeklardan bo‘lgan Alpomish bilan do‘st tutinadi va unga 
qo‘lidan kelgan barcha yordamni ko‘rsatadi. Bu ishlari uchun akalaridan, enasidan ta’na 
dashnomlar eshitadi, ammo o‘z fikridan qaytmaydi.
Qadimda turkiylarning dunyoqarashi va fikr olamida oq rangga qaraganda qora rang 
e’tiborliroq mavqega ega bo‘lgan. Shu bois ularning diniy inonchlarida qora so‘zi ko‘proq o‘rin 
egallagan. 
Rus tilshunos olimi A.Kononov qora so‘zining ma’nolarini tadqiq etib, ushbu so‘z bilan 
«katta», «yirik», «muhtasham», «ulug‘», «qudratli», «kuchli», «pokiza», «musaffo», «quruqlik», 

---

144 
«yer», «zulmat ko‘ki», «shimol» kabi mazmunlar ifodalanganligini ko‘plab misollar vositasida 
izohlab bergan.
Dostondagi Qorajon obraziga alohida ehtiyotkorlik bilan yondashishimiz lozim,- deydi 
taniqli adabiyotshunos olim Omomulla Madayev. Chunki Qorajon – makkor Surxayil 
kampirning o‘g‘li bo‘lishiga qaramay tabiatan adolatli shaxs. Onasi Barchinoyga sovchilikka 
ketayotganda aynan Qorajon uni yo‘ldan qaytaradi. U Qo‘ng‘irot elidan kelganlarning tinchini 
buzishni ma’qullamaydi. Qorajon dostonda juda sodda va samimiy shaxs sifatida tasvirlanadi.
Barchindek qizga uylanishni Qorajon ham istaydi, ammo u do‘sti Alpomishning
unashtirilgan yori ekanligini bilgach, bu fikridan voz kechadi. Aksincha, Alpomishga yorini 
qalmoqlardan qutqarib o‘z yurtiga olib ketishi uchun yordam beradi. 
Ushbu ta’riflardan Qorajonni kuchli iroda, pokiza, musaffo qalb egasi deyish mumkin. 
Biz mashxur olim, filologiya fanlari doktori Ibohim Haqqulning “Yana qora rang talqini haqida” 
nomli maqolasiga murojaat qilamiz. Unda quyidagi fikrlar keltirilgan. 
’’Turklarning eski diniy inonchlari bo‘yicha qamlar (din yo‘lboshchilari) tangri bilan 
bevosita aloqa o‘rnatish darajasida ruhoniyati kuchli kishilar bo‘lishgan. Ilk qam va ulug‘ 
yaratuvchining timsoli hisoblangan juft boshli Burgut esa Qora qush deyilgan. Qamlarning 
ruhlarini tashigan va ular bilan samoviy sayr qilguvchi qushga Qorabadoq nomi berilgan’’. 
Bizning nazarimizda, tasavvuf tarixida «Qora» laqabi bilan shuhrat topgan valiylar, 
darveshlar ma’lum bir ma’noda qamlarga vorisdirlar. Chunki «Abu Siyoh, Qora Vali, Zangi ota, 
Qoracha Ahmad kabi Qora va Zanji avliyo tipi nihoyatda e’tiborlidir. Avliyo ilohiyotchilar 
orasida ham qoralar bor edi. So‘fiylik «qora» xotinlar o‘rtasida ham tarqalgandir». Ushbu 
fikrlarda o‘zbekning to‘qson ikki urug‘idan biri bo‘lgan qirq urug‘ining tarmog‘i – qoracha 
nazarda tutilgan.
Xalq og‘zaki ijodining noyob durdonalaridan biri bo‘lgan “Kuntug‘mish” dostonida ham 
Qoraxon obrazi bor. U No‘g‘ay yurtining podshosi, Kuntug‘mish to‘raning otasidir. Dostonda 
yurt uni e’zozlab, hurmat qilib “Avliyoyi Qoraxon”, “Avliyo ota” deb atashlari aytib o‘tilgan. 
Bundan ko‘rinadiki, Qoraxon adolatli, mard, yurt g‘amini o‘ylab ish qiladigan podshoh. Shuning 
uchun butun xalqi uni e’zozlaydi. 
Yana bir asar qahramoni borki, bizning qarashimizcha, salbiy xarakterga ega. Bu “Tohir 
va Zuhra” dostonidagi Qorabotirdir. Aslida dostonni to‘liq o‘qib chiqsak, qahramonimizda 
salbiylik deyarli yo‘q. Chunki Qorabotirni podshoh o‘ziga vazir etib tayinlayotganda kuchli, 
botir, pahlavon bo‘lganligi uchun ham tanlagan (qora leksemasining ma’nolariga qarang). 
Xalqimiz orasida ayni shu doston orqali ikki sevishganning o‘rtasiga yomon niyatda tushish 
“qorabotirlik” qilish qabilida qolib ketgan. “Qorabotirlik qilma”, “ikki yosh o‘rtasida qorabotir 
bo‘lma” shaklidagi iboralar bugungi kunda ham keng ishlatiladi. To‘g‘ri, u Tohirni o‘ldiradi, 
ammo bu bilan podshohning buyrug‘ini bajardi, xolos. Podshoh qizi Zuhraga Tohirni teng 
ko‘rmaydi. Shuning uchun u Tohirni sandiqqa solib daryoga tashlatib yuboradi va Zuhrani 
Qorabotirga unashtirib qo‘yadi. Tohir yana tirik holda qaytib kelganda uni o‘limga hukm qiladi. 
Bundan kelib chiqadiki, ikki yoshni ayirgan asosiy shaxs Qorabotir emas, Zuhraning otasi.
Xulosa qilib aytganda, qadimgi zamonlardan turkiylarda qora rang ulug‘lik, dabdabalilik, 
uzoq umrlilik ma’nolarini anglatgan. Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan “qora” ismli qahramonlar ham 
salbiy xarakterga ega emas. Ularda kuchli iroda, dovyuraklik, ham jismoniy, ham ruhiy kuch 
mavjud.