Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

PRESENTATION OF TOPONYMS IN THE ANNOTATED DICTIONARY OF 
SIROJIDDIN ALIKHAN ORZU “CHAROGHI HIDAYAT” 
I. Jo‘rayev 


Annotation. This article deals with toponymy, which is a branch of onamastics that 
studies toponymy, and the presentation of toponymic units in classical dictionaries, as well as 
the presentation of toponyms in the annotated dictionary of Sirojiddin Alikhan Orzu “Charogi 
hidayat”. There are 52 toponymic units in the dictionary, and the author explained the 
characteristics of these units in several ways, including from ethmological, phonetic, 
morphological and hermeneutic points of view, and expressed his conclusions about the 
assignment of toponyms in a literary text. The study of toponyms in historical lexicographic 
sources serves to enrich the toponymic field of linguistics with theoretical and practical 
information, and also serves to study historical toponymy. 
Key words: onomastics, toponymy, lexicography, text, allusion, moving meaning, 
etymology, oikonym. 
 
Yunoncha onomastike – so‘zidan olingan va “nom qo‘yish san’ati” degan ma’noni 
bildiruvchi onomastika hozirda ikki ma’noda qo‘llanadi: 
1. Ma’lum bir til, xalq (xalq tili – J.I) tarkibida qo‘llangan barcha atoqli otlarning 
yig‘indisi. 
2. Atoqlqi otlar, ularning shakllanishi va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganuvchi 
tilshunoslik sohasi [Бeгматов, 2006: 60]. 
Bizga ma’lumki, nomshunoslik (onomastika)ning geografik joy nomlarini o‘rganuvchi 
sohasi toponimika bo‘lib, u, o‘z navbatida, agronimlar (maydon, sath, kengliklar nomi), 
gidronimlar (suv havzalari, inshootlari va unga bog‘liq nomlar), gidrotoponimlar (okean, dengiz, 
daryo, ko‘l va suv havzalari nomlari), makrotoponim (aholi yashamaydigan katta hududlar 
nomi), mikrotoponim (aholi yashamaydigan kichik joylar nomi), oykonim (turarjoy, maskan va 
mahalla nomlari), godonim, (yo‘l, mahalla va ko‘cha nomlari), nekronim (qabriston, maqbara 
nomlari), urbonim (shahar nomlari), oronim (tog‘ nomlari) kabi turlarga bo‘linadi [Алимӣ, 2017: 
127].
B. Yo‘ldoshev taniqli tilshunos olim B.V.Gornungning “atoqli otlar har bir til lug‘at 
sostavining tarkibiy qismi sanaladi hamda tilshunoslik sohalaridan biri bo‘lgan leksikologiyaning 
o‘rganish obyektidir. Shu sababli tilshunoslarni toponimlarni til materiali sifagida o‘rganishdan 
mahrum etish, cheklash mumkin emas. Shu bilan birga, toponimik materialning xususiyatlarini 
o‘rganishga tarixchining ham, geografning ham, etnografning ham haqqi bor”, – degan asosli 
fikrini keltiradi [Йўлдошев, 2011: 28]. Shuni ham qayd etish kerakki, onomastik birliklarni 
o‘rganish bevosita leksikografning ham vazifasi hamda izohlash jarayonidagi zarurati 
hisoblanadi. Negaki ma’lum davrda yaratilgan ilmiy, tarixiy va badiiy asarlarda uchragan 
onomastik birliklarda diaxronik o‘zgarish yuzaga keladi. Bu jarayonda mazkur nomlarning 
tarixiy shakli, etimologiyasi, semiotik va semasiologik sabablari yoinki nomlanish sabablari 
(vajhi tamsiya)ni o‘rganish jarayonida leksikograflarning ham katta xizmati mavjud. Mashhur 
olimlardan biri: “Yer sharida bitilgan eng qadimiy tarix bu – joy nomlaridir”, – deganida 
nechog‘lik haq ekanligini bilish uchun joy nomlari anglatgan ma’nolarni yuzaki bilishning 
o‘zigina kifoya, lekin bu har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Misol uchun: Samarqand shahri 
yaqinidagi 
qishloqlardan 
biri 
bo‘lgan 
Motrud 
tarixiy 
manbalarda 
Matrid//Motrid//Maturit//Moturid kabi shakllarda qayd qilingan. Bu qishloqning nomi tarixchi 
olim Sanoiy (XII asr), arab sayyohi Yoqut Hamaviy (XIII asr) asarlarida ham uchraydi. Motrud 
so‘zining etimologiyasi haqida dastlab fikr bildirgan olim B.Valixo‘jayev o‘z maqolasida Siyob 
arig‘i qadimda Motrud arig‘i deb nomlangan, chunki Motrud va Siyob (Siyohob) so‘zlari orasida 

Doktorant, Sharof Rashidov nomidagi SamDU, [e-mail] 

---

428 
ma’no jihatdan yaqinlik bor, degan edi. Olimning fikriga ko‘ra, “mot” so‘g‘dcha so‘z bo‘lib, u 
bir necha ma’noni, ya’ni “qoramtir”, “qora”, shuningdek, “hayratga solmoq, hayajonga 
keltirmoq, mot qilib qo‘ymoq” ma’nolarini bildiradi. “Rud” so‘zi esa “ariq”, “daryo” ma’nosini 
anglatadi. Shunga ko‘ra, “Motrud ” so‘zi “qoramtir”, “hayratga soluvchi, hayajonga 
keltiruvchi” ma’nolarini beradi. Qoramtirlik tufayli keyinchalik “Siyob (Siyohob)” – “Qorasuv” 
tarzida nomlanishiga sabab bo‘lgani ehtimoldan xoli emas. Toponimist olim N.Begaliyevning 
fikricha, “mot//mat” so‘zi o‘rta asr fors tilida “mat” va “modar” shakllarida qayd qilinib, “ona” 
ma’nosida ekanligi ko‘rsatilgan. Demak, Motrud//Matrud so‘gdcha so‘z bo‘lib, “Ona daryo” 
ma’nosini beradi. Bunda suvning ilohiy va muqaddas hayotiy manba ekanligi hisobga olingan 
[Йўлдошев, 2011: 34]. Yoki “Toshkent” so‘zini lingvistik metodda o‘rganganda, birinchi bo‘lib 
“tosh shahar” tushunchasi anglashiladi (hatto bu so‘z bilan bog‘lab izohlagan tadqiqotlar ham 
bor, (Beruniy ham mazkur ma’noda izohlagan), aslida esa, bu so‘z Chosh (Choch), Shosh 
shakllaridagi fonetik o‘zgarishga uchragan Chosh (hosildor yerli, xirmon joyli hudud) va kent 
(shahar) so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Yoinki Surxon vohasining tog‘li qishloqlaridan birining nomi 
bo‘lgan Xo‘jadiyak qishlog‘i marhum tilshunos A.Omonturdiyev tomonidan “Xo‘jadiyak (xoja + 
deha (qishloq) + ak (cha) – xo‘jalar qishlogi. Mazkur qishloqda hozira xo‘jalar avlodi bo‘lgan 
xalq yashaydi” kabi izohlangan. Sirtdan qaraganda shunday, ammo mazkur qishloq ahli bu 
toponimni: 1) “o‘ndan bir (ushr) solig‘ini yig‘ib oluvchi, ushrning xo‘jayini, egasi” laqabini 
olgan avliyo zot (aytishlaricha, keyinchalik muhtojlarga ehtiyojiga ko‘ra ulashgan); 2) u kishi 
dafn etilgan hamda shu nom asosida nomlangan qabriston (Xojadiyak ato) asosida paydo bo‘lgan 
toponim; 3) shuningdek, boshqa atrofdagi qishloqlarga imom, peshvo, din ahli vakillarini va 
rohbarlarni “yetkazib” beruvchi, ya’ni xoja (xo‘ja) + dehak – xo‘ja beruvchi degan so‘zlar 
asosida qo‘shni qishloq vakillari tomonidan berilgan maqom deya ta’kidlaydilar. Qishloqning 
tarixini o‘rganganda ikkinchi qarashning to‘g‘ri ekanligini kuzatishimiz mumkin. Shuni ham 
qayd etish lozimki, mazkur qishloqda eshon (ular) – sayyidlar avlodi ham yashaydi va ular 
o‘zining go‘zal axloqi va taqvodorligi bilan qishloq ahliga o‘rnak sanaladi hamda qishloq ahli 
(qo‘shni qishloqlar ham) ularni o‘ziga pir deb biladi, ammo qishloqning nomlanishida ularning 
ta’siri yo‘q.
Aytish mumkinki, lug‘atlarda joy nomlari haqida izoh berilishi eng qadimiy lug‘atlar 
bilan bog‘liq. Jumladan, bu jarayon fors tilida “Lug‘ati furus”, turkiy tillarda “DLT” bilan 
bog‘liqdir. Bu kabi an’analarni keyinchalik yaratilgan barcha tarixiy lug‘atlarda, jumladan, biz 
tadqiq etayotgan Sirojiddin Alixon Orzuning “Charog‘i hidoyat” lug‘atida ham kuzatishimiz 
mumkin. Bu leksikog‘rafik manbada ko‘pgina joy nomlari: davlat, shahar va mahallalar; tog‘ va 
suv havzalari nomlari berilgan bo‘lib, ularning aksariyati hozir ham shu ilgarigi nom bilan 
yuritiladi. Shuni ham qayd etish kerakki, mazkur lug‘atda berilgan ko‘pgina toponimlar badiiy 
va ilmiy asarda uchragan bo‘lib, Hinduston ahli vakillari uchun tushunarli bo‘lishi nuqtayi 
nazaridan izohlangan. Lekin bu Eron, Afg‘oniston va Movorounnahr xalqlari uchun muhimligini 
yo‘qotadi degani emas. Negaki aksar so‘zlar Eron va Xuroson hududidagi joy nomlari bilan 
bo‘liq.
Qayd etish lozimki, mazkur joy nomlari ma’nosini bilmasdan matnlar ma’nosini to‘la 
anlash mumkin emas. Lug‘atda 52 ta toponim berilgan bo‘lib, ularni quyidagicha guruhlash 
mumkin:
1.