Hans Kelzen dаvlаt vа huquqning umumiy nаzаriyasi general theory of law and state

5-Mavzu: Huquq mezoni (o’lchovi)

Agar biz positiv huquqni cheklangan holda mushohada qiladigan bo`lsak, bu ijtimoiy tarzda o`tmishda va hozirgi kunda umumiy qilib “Huquq” deb nomlab, umumiy o`ziga xosligi yuqori bo`lgan ijtimoiy hisoblanmaydigan boshqa turlarni topish mumkun. Bu xususiyat ijtimoiy hayotda va uni ilmiy o`rganish uchun bosh zaruriy asosni paydo qiladi. Bu xususiyat axloq va din kabi boshqa ijtimoiy hodisalaridan huquqni aniq ajratadigan mezondir.

Bu mezonlar nima?
Bevosita va bilvosita rag`batlantirish
Bu har bir jamiyatdagi ijtimoiy tartib funksiyasidir - chunki jamiyat bu hech narsa lekin, ijtimoiy tartib insoniyat hayotiga aniq yo`naltirilgan ikki taraflama munosabat hosil qiladi: ularga aniqlikni mujassam qiladi, jamiyat uchun zararli bo`lgan harakatlarning sababini va jamiyat uchun foydali bo`lgan harakatlarning sabablarini paydo bo`lishini ishlab chiqadi.

Urf odatlarga ko`ra ijtimoiy munosabatlarda turli-xildagi ijtimoiy tartiblar bir-biridan keskin farq qilishga olib keladi. Bu yerda ifodalanayotgan turlar huquq tizimi orqali shaxslarning o`z xohishiga ko`ra harakat qilishini rag`batlantirishi haqida ma`lumot berilmoqda.

Bu undash bevosita yoki bilvosita bo`lishi mumkin. Mazkur tartib aniq afzalliklarga rioya qilishga va zararli bo`lgan hodisalarga rioya qilmaslikka undashi mumkun, binobarin, bu afzallikka rioya qilishni va ishonishni talab qiladi. Zararli oqibatlarni sodir etganligi uchun qo`rquv bilan tahdid qilishga undaydi. Tartiblarning o`zidagi ta`sir o`tkazish ushbu munosabatlarga erishganlikni isbotlaydi.

Rag`bat va jazoning asosiy prinsipi ijtimoiy hayotda to`g`ri ta`sir etishdan iboratdir va bu jamiyatning roziligi bilan amalga oshiriladi, tartibda sanksiyadek imtiyozlarga ishonish yoki ijtimoiy xavfli jarayonlar uchun jazo borligini ogohlantiradi.

Ijtimoiy tartib ishontirishsiz ham hattoki, unga jamiyatni bo`ysundiradi va qo`rqitish bilan tahdid qilishsiz ham sanksiyasiz zararli qilmishlar sodir etganlarga ta`sir ko`rsatadi. Shaxslarga murojaat asosida boshchilik qilish imtiyozlardek zarur hisoblanadi, shunday ekan aniq yo`naltirilgan bu hukm mezoni munosabatlarga yetarlicha bo`ysunishga sabab bo`ladi. Bu xildagi bevosita undash aniqlikka boy bo`lib, bevosita ijtimoiy voqelikka yuzlashadi.

Dastlab, shaxslarni aniq yo`naltirilgan mezonlar asosida boshqarish ularni undash uchun yetarli hisoblandi. Aksariyat, ijtimoiy munosabatlarda shaxslar har doim sudning hukmiga o`zining roziligini bildiradi, ya`ni bu tartiblarni “adolatli” deb hisoblaydi, xolbuki, qarama- qarshi fikrdagilar esa bu jarayonga “adolatsiz” deb deb baho beradi.

Binobarin, tartibga asosan odatda bshqaruvga mos shaxs tanlanadi, nomunosiblar ularning nomaqbulligiga olib keldi. Bu ta`sir natijasida tartib bilan shaxsning roziligi yoki tartibni, tartibdagi sanksiyani o`zgartirishda namoyon bo`ladi.

Amaldagi ijtimoiy tartiblarning chinakam boshqaruv tartibidan qat`iy farqli jihati mavjud emas, tartiblarning samarador tayanchi sanksiyalardir va bu samaradorlik sanksiyalarda joylashmagan. Har bir ijtimoiy tartibda jamiyat aniq ta`sir choralariga mos holda yoki tartiblardan boshqacha uslublarda sanksiyalanadi.

Sanksiyasiz undashlarning eng yaqin turlari bu jamiyatning rivojlangan axloq normalari hisoblanadi. Ularning farqi faqat ijtimoiy tartiblar o`zlarining mutliq sanksiyalar bilan ta`minlanganligi, xolbuki boshqa sanksiyalar jamiyatga g`ayriixtiyoriy ravishda ta`sir etishni ifoda etmaydi.