Hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasi «tasdiqlayman»

3. QANDAY HOLLARDA OLDINDAN ZO‘RIKTIRILGAN TEMIRBETON KONSTRUKSIYALAR QO'LLANILADI.
Oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruktsiyalari Tayyorlash jarayonida su’niy ravishda oldindan betonda siqilish va armaturada cho’zilish kuchlanishlari uyg’otilgan temirbeton konstruktsiyalari oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalar deb ataladi. Oldindan uyg’otilgan kuchlanish konstruktsiya elementlarning yorilishbardoshligi va bikrligini sezilarli darajada oshiradi, o’ta mustahkam po’latlardan samarali foydalanish imkonini yaratadi. Betonning cho’ziluvchanligi ko’pi bilan 0,15-0,2 mm/m ekanligi ma’lum. Beton bilan armatura birlikda ishlagani sababli armaturadagi kuchlanish beton darz ketishidan ilgari s= sEs=0,210- 3 2105=40 MPa dan ko’p bo’lmaydi; bu esa foydalanish chog’idagi kuchlanishdan bir necha marta kamdir. Betondagi darzlarning kengligi kuchlanish s=150...170 MPa bo’lganda ham 0,1...0,2 mm dan oshmaydi. Armaturadagi kuchlanishning ortishi betondagi yoriqlar kengayib boradi va kuchlanish 400-500 MPa ga yetganda darzlarning kengligi yo’l qo’yilmaydigan darajaga yetadi. SHunday qilib, oddiy temirbetonda yoriqlarning haddan tashqari kengayib ketishi o’ta mustahkam po’latlardan samarali foydalanish imkonini bermaydi.

3-rasm. Oldindan zo’riqtirishni hosil qilish usullari. a-armaturani tayanchga tortish; b-tayyor element; v-uzluksiz armaturalashda tayanchga tortish; v-armaturani betonga tortish; d-tayyor element. 1-qolip; 2-armatura; 3-tayanch; 4- domkrat; 5-qotgan beton; 6-poddon; 7-poddon shtirlari; 8-quvurchalar; 9-qichqich; 10-kanal; 11-anker; 12-to’ldirilgan kanal.
Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarning afzalligi ularning yoriqbardoshligi va bikrligi yuqori darajada ekanligidadir. Ana shu xossa tufayli o’ta mustahkam po’lat va betondan umumli foydalanish imkoniyati tug’iladi, buning natijasida armatura oddiy temirbetondagiga nisbatan 30-70% kamroq sarf bo’ladi. Ayni paytda beton sarfi ham kamayib, konstruktsiya vazni yengillashadi. Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarda V20...V60 klassli beton va o’ta mustahkam armatura ishlatiladi. O’ta mustahkam materiallarning qo’llanilishi temirbeton konstruktsiyasining ko’ndalang kesimlarini kuchaytirish imkonini beradi; bu esa konstruktsiyaning narxini pasaytiradi, chunki beton bilan armaturaning narxi mustahkamlikka nisbatan sekinroq ortadi.
Oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruktsiyalari o’zining zanglashga qarshi o’ta turg’unligi ko’pga chidamligi va bardoshliligi bilan farq qiladi. Konstruktsiyalarni oldindan zo’riqtirilishi oraliq (prolet) larini kattalashtirish, kesimlarni kichiklashtirish evaziga ulardan samarali foydalanish doirasini kengaytiradi. Betonda cho’zuvchi kuchlanishlar paydo bo’ladgan konstruktsiyalarda (egiluvchi elementlar, quvurlar, rezervuarlar, minoralar va x.k.) oldindan zo’riqtirilgan temirbetondan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarni tayyorlash uchun ko’p mehnat sarflanadi, maxsus uskunalar hamda yuqori malakali ishchilar talab etiladi; bular uning kamchiligi hisoblanadi. Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiyalarda faqat siqilish emas, balki cho’zuvchi kuchlanishlar ham uyg’otadigan qo’shimcha kuchlar (masalan, siquvchi kuchlar) mavjud bo’ladi; bu kuchlar konstruktsiyani tayyorlash va montaj qilish jarayonida yoriqlar paydo qilishi mumkin.
Taranglangan armaturadan betonga uzatiladigan kuchli zo’riqish betonning ayrim yerlarini (masalan, elementlar uchi ankerlar ostini) yemirish, hamda beton bilan armatura orasidagi yopishuvga putur yetkazishi mumkin. Maxsus konstruktiv choralar qo’llash orqali bu hodisalarning oldini olsa bo’ladi.
Oldindan zo’riqtirilgan konstruktsiya tejamkorligiga baho berishda shuni unutmaslik kerakki, iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko’rsatkichi keltirilgan xarajatlar va konstruktsiyaning amaldagi narxidir. Konstruktsiyaning iqtisodiy samaradorligiga faqat beton bilan po’latning sarfiga qarab baho berib bo’lmaydi, chunki bu ko’rsatkichlar konstruktsiya narxining atiga 60% tashkil etadi xolos. SHuning uchun ham oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruktsiyalarning tayyorlash texnalogiyasini takomillashtirish va arzonlashtirish masalasi eng dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.
Oldindan zo’riqtirilgan temirbeton konstruktsiyalarida oldindan zo’riqish hosil qilishning ikki usuli ko’llaniladi (3-rasm). Birinchi usul: Tayanchlarda taranglash, eng industrial usul hisoblanadi. Shuning uchun temirbeton konstruktsiyalari zavodda oldindan zo’riqtirib chiqarishda bu usul asosiy o’rinni egallaydi. Tayanchlarda taranglashda betondan oldin qolipga armatura o’rnatiladi. Bunda armaturaning bir uchi mahkamlanadi, ikkinchi uchi esa domkrat yoki boshqa moslama bilan belgilangan kuchlanishgacha taranglanadi (mexanik taranglash), qolipga yotqizilgan beton ma’lum mustahkamlikka yetgandan so’ng armatura tayanchlaridan bo’shatiladi.
Natijada kuchlanish armaturadan betonga uzatiladi va uni siqishga harakat qiladi. Mexanik zo’riqish o’rniga elektr energiyasi bilan qizdirish (300-400S gacha) usulida zo’riqtirish ham mumkin. Elektr energiyasi bilan qizdirganda armatura sterjenlarga oldindan ugoloklar mahkamlangan bo’ladi. Bunday elektrotermik taranglashda sterjenlar qizigandan keyin darhol tayanchlarga joylashadi. Shunday qilinganda tayanchlar sterjenlarning sovib qisqarishiga to’sqinlik qiladi. Natijada sovugan sterjenlarda oldindan cho’zuvchi kuchlanishlar hosil bo’ladi. Ikkinchi usul: Betonga taranglik berish usuli asosan qurilish maydonchasida yirik o’lchamli konstruktsiyalar tayyorlashda yoki zavodda tayyorlangan elementlarda konstruktsiyalar yig’ishda qo’llaniladi. Bunda dastlab betonning o’zidan armaturasiz yoki qisman armaturalangan element tayyorlab olinadi, beton ma’lum mustahkamlikka erishgandan keyin betonlanayotganda maxsus shlanglar yoki trubalar yordamida hosil qilingan kanallarga armatura kirgiziladi. So’ngra uni domkrat bilan zo’riqtiriladi. Bunda tayanch o’rnida beton elementining o’zidan foydalaniladi. Armatura bilan beton o’rtasidagi tishlashishni yaxshilash maqsadida armaturani zo’riqtirish protsessi tugagandan keyin kanallarni 5-6 atmosfera bosim ostida loyihaviy klassi V25 yoki undan yuqori bo’lgan mayda donali beton bilan in’ektsiyalash kerak. Oldindan zo’riqqan konstruktsiyalar uchun imkoni boricha mustahkamlik xaraktiristikasi yuqori bo’lgan armatura ishlatilishi kerak.
Armaturada oldindan uyg’otilgan dastlabki kuchlanishlarning qiymati doimiy emas, vaqt o’tishi bilan kuchlanishlar kamayadi. Kamayishning birlamchi va ikkilam chi deb ataluvchi turlari bor. Birlamchi kamayishlar element tayyorlanilayotgan va beton siqilayotgan davrda sodir bo’ladi. Ikkilamchi kamayishlar esa beton siqilgandan keyin sodir bo’ladi. Birlamchi kamayishlarga quyidagilar kiradi: 1. 1 - armaturadagi kuchlanishlar relaksatsiyasi tufayli kamayish; 2. 2 - temperatura farqi tufayli kamayish; 3. 3 - ankerlar deformatsiyasi tufayli kamayish; 5-rasm. Oldindan zo’riqtirilgan egiluvchi elementlarni armaturalash 1-4  zo’riqtirilgan armatura; 5,6  zo’riqtirilmagan armatura; 7  siquvchi zo’riqishdan hosil bo’lgan kuchlanishlar epyurasi; 8  tashqi yuklar ta’sirida hosil bo’lgan kuchlanishlar epyurasi. 4. 4 - armaturadagi ishqalanish tufayli kamayish; 5. 5 - po’lat qoliplar deformatsiyasi tufayli kamayish; 6. 6 - beton siqilishining dastlabki soatlarida betondagi tob tashlash (polьzuchestь) tufayli kamayish. Ikkilamchi kamayishlarga quyidagilar kiradi: 7. 7 - armaturadagi kuchlanishlar relaksatsiyasi; 8. 8 - betonning kirishishi (usadka); 9. 9 - betonning tob tashlashi; 11. 10 - truba va rezeruarlarga o’ralgan armatura ostidan betonning ezilish tufayli kamayish; 11. 11 - yig’ma element bloklari orasidagi choklarning siqilish tufayli vujudga keladigan kamayish. Har bir kamayish alohida formulalar orqali aniqlanadi. 1.Taranglangan armaturadagi kuchlanishlarning relaksatsiyasi natijasida kuchlanishlarning yo’qolishi asosan (oldindan uyg’otilgan) kuchlanishning qiymati sp ga va armaturaning turiga bog’liq: sim armatura tirgaklarga tirab mexanik usulda taranglansa sp s,ser sp 1 R 0,1 0,22     sterjenli armatura uchun 1=0,1sp-20 Elektrotermik va elektrotermomexanik usulda taranglanganda sim armatura uchun 1=0,05sp; sterjenli armatura uchun 1=0,03sp; 2.Taranglangan armatura bilan tortqich orasidagi temperaturalar farqi t ham V15...V40 klassli betonni bug’lash yoki qizdirish jarayonida oldindan uyg’otilgan kuchlanishni quyidagi miqdorda kamayishga olib keladi: 2=1,25t bu yerda t ning aniq qiymati berilmasa 65S ga teng qilib olinadi. Betonning klassi V45 va undan yuqori bo’lsa (26) formuladagi 1,25 koeffitsienti 1,0 ga almashtiriladi. 1. Tortqich moslamasi bilan bog’langan ankerlarning deformatsiyasidan oldindan uyg’otilgan kuchlanishning yo’qolishi quyidagi miqdorni tashkil etadi: Mexanik usulda tayanchga tortilganda 3=(/l)Es; bu yerda  =2 mm – qisilgan shaybalarning siqilishi;  =1,25+0,15d –inventar qisqichlarda armaturaning siljishi; d – sterjenь diametri, mm; l – tortilayotgan armaturaning uzunligi (qolip yoki stendn tayanchining tashqi tayanchlari orasidagi masofa). Elektrotermik usulda tortilganda 3=0 MPa; Betonga tortilganda s 1 2 3 E l l l    bu yerda l1  beton bilan anker orasiga qo’yiladigan shayba yoki qistirmannig siqilishi bo’lib, qiymati 1 mm ga teng; l2 - stakansimon ankerning deformatsiyasi, qiymati 1 mm ga teng; tirgaklarga tirab taranglanganda l1+l2=l=2 mm deb olinadi; l  taranglanayotgan sterjenning uzunligi, mm. 4. Armatura bilan tuynik devorlari, betonning sirtlari yoki eguvchi moslamalar orasidagi ishqalanish oqibatida oldindan uyg’otilgan kuchlanishlarning yo’qolishi quyidagi formuladan aniqlanadi: Qu yerda e - natural logorifmlar asosi; w  tuynikning loyihaviy holatiga nisbatan og’ishining e’tiborga oladigan koeffitsient (w=0...0,003); x - armaturada taranglash moslamasida hisobiy kesimgacha bo’lgan masofa, m;   armatura bilan tuynik devori orasidagi ishqalanish koeffitsienti, ();   tuynikning egri uchastkasidagi yoyning markaziy burchagi, rad. Eguvchi moslamalarga ishqalanish natijasida yuz beradigan yo’qotuvni aniqlashda yuqoridagi formuladagi wx=0 deb olinadi.