Hayot faoliyati xavfsizligining madaniyatini shakllantirish asoslari

Rasm 31. Xavfsizlikni ta‟minlash muammolari 
Maktabgacha ta‘lim muassasalarida o‗quv- tarbiyaviy faoliyat, maxsus 
frontal va individual darslarda, ijodiy mehnat faoliyati orqali hayot faoliyati 
xavfsizligi soxasidagi tarbiya o‗rgatiladi. Shu davrda shaxsning birlamchi
xavfsiz turdagi sifatlariga, xavfli vaziyat yuzaga kelganida kattalarning 
ko‗rsatmalariga rioya qilishga tayyor bo‗lishni tarbiyalashga asosiy urg‗u 
beriladi, ekologik anglash maktabgacha ta‘lim muassasalarida tabiat bilan 
tanishish orqali shakllanadi. Bu anglashning asosini tabiatdagi mavjud aloqa va 
munosabatlarni bir tarafdan undagi insonning roli, ikkinchi tarafdan barcha tirik 
mavjudotlarni seva bilishni tushunish tashkil etadi. Bu o‗quv- tarbiyaviy 
faoliyat ekskursiyalarga borish, hayvonlar va o‗simliklarga rahimdillik qilish, 
birgalikda eksperimentlar o‗tkazish, tirik tabiat obektlarini kuzatish, jonli 
burchakda yashovchilarini parvarishlash hamda bolalar adabiyoti asarlarini 
o‗qish orqali amalga oshiriladi.
Maktabgacha katta yoshdagi guruxlarda asosiy urg‗u farzandni yerdagi 
tirik tabiat, uning evolyusiyasi bilan uzluksiz aloqada va birlikda bo‗lishni 
anglashga, tirik va tirik bo‗lmagan tabiat bilan murakkab va nozik aloqalar, 
insonni uni saqlashdagi roli orqali beriladi. Tirik tabiatning rivojlanish 
qonuniyatlarini, insonni evolyusiyadagi o‗rnini, bolaga bu jarayonning uzluksiz 
qismiligini, barcha tirik mavjudoddan ajralgan xolda yashay olmasligini, uning 

---

78 
rang-barangligini saqlashni tushunish imkonini beradi.
Umumiy va qo‗shimcha ta‘lim muassasalarida xavfsiz turdagi shaxs 
sifatlarini tarbiyalash (shu jumladan, jismoniy tarbiya ham) o‗quv-tarbiyaviy 
jarayonlarni ―Atrof-olam‖ (1–4 sinflar), ―Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari‖ 
(5–11 sinflar) fanlarini o‗qitish, ekologik yurishlar, omon qolish marshrutlari, 
―Yosh o‗t o‗chiruvchi‖, ―Yosh qutqaruvchi‖ kabi o‗quv markazlarini tashkil 
etish orqali amalga oshadi.
Umumiy va qo‗shimcha ta‘lim muassasalarida ko‗rsatilgan chora-
tadbirlarni o‗tkazishdagi sezilarli tajribalar umumiy va qo‗shimcha ta‘lim 
muassasalarida hayot faoliyati xavfsizligi borasida amalga oshiriladigan
quyidagi tarbiyaviy maqsadlarni ifodalaydi:
- tarbiyalanuvchilarning faoliyatida madaniyat xavfsizligi meyorlarini, 
xavfsiz hayot faoliyatiga tayyorligini rivojlantirishni, sog‗lom turmush tarzini 
olib borishni rag‗batlantirish;
- tarbiyalanuvchining o‗z shaxsini yomonlashning profilaktikasi
(qurbonlik, ishi yurmaslik xossasi, va b.); 
- xavfsiz turdagi shaxsning mavjud sifatlarini rivojlantirish va yangilarini 
shakllantirish.
Ko‗rsatilgan hayot faoliyati xavfsizligi soxasidagi maqsadlar quyidagi
tarbiya usullari orqali erishiladi: 
- tushuntirish usuli. Bu usul tarbiyalanuvchini xavflarning manbai va 
xavfsiz 
ahloq 
qoidalaridan 
xabardorligiga 
asoslangan. 
O‗qituvchi
tarbiyalanuvchilarga nafaqat nima xavf tug‗dirishigina emas, balki xavflarning 
sababii, tashqi xavf manbai, odam ahloqini xavfsizlik darajasiga ta‘sirini
tushunishiga yordam beradi; 
- dogmatik usul. Uning asosida tarbiyachining so‗zlari, imo-ishoralari, 
harakatlari, ko‗rgazmali va boshqa vositalar yordamida uqdirish ta‘siri yotadi. 
Tarbiyalanuvchilar tarbiyachining taqdim etadigan xulosa va baholashlarini 
tayyor xolda, tushuntirishlar va asoslarsiz qabul qiladilar. Dogmatik usul bola 
tarbiyasining ertangi bosqichlarida yanada samaralidir. Bu usuldan samarali 

---

79 
foydalanishda tarbiyachining mavqyi, uni tarbiyalanuvchilar hayajoniga ta‘sir 
qila olishi yordam beradi. Bola tarbiyachining ko‗plab xavfsiz ahloq qoida va 
meyorlarni tushuntirishlarsiz va asoslarisiz, masalan, elektr simining ochiq 
uchlariga tegish taqiqlanganligi, tanish bo‗lmagan itlarga yaqinlashmaslik va b. 
qabul qiladi va singdiradi. Ushbu usuldan foydalanish zarurati shu bilan 
tushuntiriladiki, kichkina bola uchun ko‗plab xavfsiz ahloq meyorlarini qabul 
qilishi va o‗zlashtirishi erishib bo‗lmaydigan xolat hisoblanadi. Uning 
rivojlanishi natijasida tarbiyalanuvchilar mustaqilligini yanada yuqori darajada
talab qiluvchi imkoniyatlar kengayadi.
- reproduktiv usul shaxsiy xavfsizlik madaniyatini o‗zlashtirish jarayonida 
tarbiyalanuvchilarning faoliyatini qayta tiklanishini taqdim etishiga asoslangan. 
Tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning faoliyatini xavfsiz axloq haqida olgan 
bilimlarini tiklash va tanish xolatlarda xavfsizlik haqidagi bilim va 
ko‗nikmalarini shakllantirish orqali amalga oshiradi. Bu usulni tatbiq etish 
shakli bo‗lib, reproduktiv suxbat, mashqlar, bilim olish orqali tanish xolatlarda 
xavfsiz hayot faoliyatini ma‘lum bilim va ko‗nikmalari shakllanishi 
hisoblanadi;
- qisman izlash usuli insonni xavfsizlik darajasiga ta‘sir etuvchi, amaliy, 
kommunikativ, badiiy va boshqa bilishga xizmat qiladigan muammolarni 
birgalikda yechishni ko‗zda tutadi. Masalan, tarbiyachi tarbiyalanuvchilar bilan 
birga muxokamada shaxslararo munosabatlarning inson xavfsizligi darajasiga 
ta‘siriing muammosini tashxiz qiladi. Tarbiyalanuvchilar nafaqat tarbiyachi
tomonidan taklif etilgan xavfsiz va samarali munosabat namunalarini 
takrorlaydilar, balki ularning ko‗rinishini o‗zgartirib, bir necha yo‗llardan 
murakkabini tanlaydilar.
- tarbiyaning ijodiy usuli inson xavfsizligini ta‘minlashning turli
muammolarini tarbiyalanuvchilarning o‗zi mustaqil hal qilishini tashkil qilishiga 
asoslangan. 
Muzokaralar, 
aqliy 
hujumlar, 
kasbiy 
o‗yinlar 
chog‗ida 
tarbiyalanuvchilar ijodiy harakat qilib, mustaqil ravishda odatiy bo‗lmagan 
xavfli vaziyatlardan chiqish yo‗llarini topadilar. Insonning tashqi jilosi va savlati 

---

80 
orqasidan ular muttahamning asl basharasini, ko‗rkam ko‗rinish bahonasida 
honaga kirmoqchi bo‗lgan o‗g‗rining makkorona urinishlarini payqashini ko‗ra 
olishi, chet elda ishlab chiqilgan xavfsizlik vositalaridan respublikamizda 
foydalanish mumkinligini muxokama qilishlari kerak. Ijodiy usuldan 
foydalanilganda tarbiyachi tomonida tashkiliy funksiya turadi, ya‘ni shaxsan u 
maqsadlarni qo‗yadi, tarbiyalanuvchilarning ishlarini to‗g‗rilaydi, xulosalarni 
chiqaradi;
- evristik usul shaxsiy xavfsizlik madaniyatini rivojlantirish va 
o‗zlashtirish jarayonida tarbiyalanuvchilarning maksimal yuqori darajadagi 
mustaqilligini va ijodini ta‘minlaydi. Tarbiya asta-sekin o‗zini tarbiyalash 
jarayoniga o‗tadi, bunda faoliyatning asosiy bosqichlarini tarbiyalanuvchi 
mustaqil amalga oshiradi: maqsadni qo‗yadi, vositani tanlaydi, o‗z faoliyatini 
tashkil etadi, o‗zini nazorat qiladi. Inson xavfsizligining boshlang‗ich yoki 
so‗nggi bosqichlarida amaliy yoki nazariy muammolarni ijodiy hal qilishda 
tarbiyachiga tarbiyalanuvchi ko‗pincha maslahatchi sifatida murojaat qiladi. 
Masalan, ma‘lum shahar sharoitida insonning ekologik xavfsizligi haqida ilmiy 
maqolaga tayyorlanish chog‗ida yuqori sinf o‗quvchisi shaharning turli 
qismlarida, haftaning turli kunlarida, turli ob-havo sharoitlarida, yilning turli 
fasllarida ovqatlanishni ratsionalizatsiyalash, dam olishni tashkil etish 
shakllari, sport bilan shug‗ullanish, dam olishni tashkillashtirish va b. haqida 
xulosalarni o‗z chiqaradi.
O‗quvchining xulosa va takliflari nafaqat o‗zi uchun, balki boshqalar 
uchun ham obektiv yangi, original bo‗lib, shahar aholisida, o‗zida atrof-muhit 
ifloslanishi, shovqin, ichimlik suvining ifloslanishi, sifatsiz oziq-ovqat 
mahsulotlaridan xavfsizlantirishga qiziqish uyg‗otishi kerak. Xavfsiz turdagi 
shaxs sifatlarini shakllantirishni o‗quv-tarbiyaviy jarayonida ―Hayot faoliyati 
xavfsizligi asoslari‖ umumta‘lim kursi alohida ahamiyat kasb etadi.
HFX asoslarining bilim berish ko‗lami bo‗yicha bosh maqsadi o‗ziga, 
jamiyatga, tabiatga zarar keltirmaydigan xavfsiz turdagi ruhan va jismonan 
rivojlangan, hususan o‗zini rivojlanishiga, saqlashiga, kamolotga yetishiga

---

81 
insonni undovchi jamoa-kollektiv sabablari bo‗lgan o‗zaro yordam an‘analarida 
faoliyatini olib borishi va o‗rab turgan odamlarning kuchsizligi va 
qiyinchiliklaridan g‗arazgo‗ylik bilan foydalanishi, o‗zini va o‗zgalarni 
muxofazalashda bilim va
ko‗nikmalarga ega ma‘lumotlari bo‗lishi, havfli vaziyatlarni avvaldan ko‗ra 
olishi va ulardan juda kam yo‗qotishlar bilan chiquvchi shaxsni shakllantirish 
hisoblanadi.
9
HFX asoslarini bilim berish ko‗lamining tarbiyaviy yo‗naltirilganligi o‗ziga 
yarasha fanni zaruriy ma‘lumotlar bilan to‗ldirish bilan birga, boshqa fanlarni 
maqsadga yo‗naltirgan, ularning xavfsizlik muammolari va hal qilish usullari 
bilan meyoriy to‗liq va so‗zsiz ijro etishni talab qiladi. Bu quyidagi yo‗nalishlar 
bo‗yicha amalga oshishi mumkin (32-rasm).