Hayot faoliyati

40 % ga kamayib, aksincha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari

eksporti 60 % ga ortgan. Bugungi kunda O‘zbekistonda mavjud

aholi ehtiyojlari darajasidan 3 baravar ko‘p miqdorda qishloq

xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirilmoqda. O‘tgan vaqt mobaynida

xorij mamlakatlariga oziq-ovqat hamda qishloq xo‘jaligi

mahsulotlari eksporti 20 %ga ortgan.

Hozirda dunyoda oziq-ovqat mahsulotlari narxi barqaror

ko‘tarilishi kuzatilmoqda. Butunjahon savdo tashkilotining

bergan ma’lumotlariga ko‘ra dunyo savdosida qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarining savdo balansi narxlarning muntazam ko‘tarilib

borishiga qaramay umumiy savdo balansining 10 %ni tashkil

etmoqda. Bu esa mamlakatimizda ham oziq-ovqat mahsulotlarini

yetishtirish, qayta tayyorlash va saqlash masalalariga

e’tiborli bo‘lish zarurligini ko‘rsatadi.

Bugungi kunda oziq-ovqat mahsulotlariga qo‘yladigan

talablar ortib bormoqda. Endi nafaqat ko‘rinishi va ta’mi,

shuningdek, ozuqaviy qiymati, to‘yimliligi, uzoq muddat

146

buzilmasdan saqlanish xususiyati ham tobora katta ahamiyat

kasb etmoqda. Ana shu maqsadlarga erishish uchun ishlab

chiqaruvchilar tomonidan oziq-oqat mahsulotlariga turli

qo‘shimchalar qo‘shish oddiy holatga aylandi.

Genetik muhandislik – organizm to‘qimalaridan genlarni

ajratish, ularni boshqa organizmlarga kiritish, genlar bilan turli

ko‘rinishdagi o‘zgartirish ishlari olib borish bo‘yicha usul, uslub

va texnologiyalar yig‘indisidir. Bunda molekulyar klonlash yo‘li

bilan genetik tuzilmaga ta’sir o‘tkaziladi. Bu yo‘l bilan so‘nggi

paytda donli ekinlarning genetik takomillashtirilgan navlari,

inson insulini kabi mahsulotlar olinmoqda.

Genetik muhandislik – genetik takomillashtirilgan yoki

talab darajasidagi sifatga ega mahsulotni yetishtirishga xizmat

qiladi. Genetik takomillashtirilgan mahsulotlaridan (GTM)

foydalanishning afzalliklari bor, ya’ni ular hosildorlikni oshirish

evaziga ocharchilik muammosini hal etishga yordam beradi,

olinayotgan mahsulotlarning ozuqaviylik hamda to‘yimlilik

darajasini oshiradi.

Ammo GTM mahsulotlarini qo‘llash jarayonining inson

organizmiga salbiy ta’siri ham mutaxassislar tomonidan o‘rganilgan.

Jumladan: organizmda allergik reaksiyalar paydo bo‘lishi,

immunitet tizimining shikastlanishi, turli mutatsion o‘zgarishlar,

modda almashinuvi jarayonlarining buzilishi, onkologik

o‘zgarishlar paydo bo‘lishi, antibiotiklar ta’sirini sezmaslik kabi

jihatlar shular jumlasidan. Shuningdek, GTM mahsulotlari

qishloq xo‘jaligi va biologik xilma-xillikka ziyon keltiradi,

foydali hashoratlar, mikroorganizmlarga zarar ko‘rsatadi.

Oziq-ovqat sanoatida bo‘yoqlar mahsulotni qayta ishlash

jarayonida yo‘qotilgan rangni tiklash, rangsiz mahsulotlarga (alkagolsiz

rangsiz ichimliklar, muzqaymoqlar, konditer mahsulotlari)

yorqin xaridorbop ranglar berish maqsadida qo‘llaniladi.

Buyuk Britaniyada o‘tkazilgan tadqiqotlar oziq-ovqat

sanoatida ishlatilayotgan bo‘yoqlar (tartrazin, xinolan, sanset,

azorubin, ponso) bilan bolalar kasalliklari o‘rtasida o‘zaro

bog‘liklik mavjudligi aniqladi. Jumladan: o‘ta yuqori faollik va

qo‘zg‘aluvchanlik, diqqatni bir joyga jamlay olmaslik,

kayfiyatsizlik, holsizlanish, allergik reaksiyalar, oshqozon-ichak

147

yo‘li buzilishlari kabi jihatlar oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan

bo‘yoqlar bilan bog‘liq ekanligi ta’kidlangan.

Ko‘pchilik oziq-ovqat mahsulotlari qo‘shimchalarga ega

bo‘lib, bu qo‘shimchalar oziq-ovqat mahsulotlariga ta’m berish,

ularning saqlash muddatini oshirish maqsadlarida qo‘llanadi.

Lekin bu qo‘shimchalar qo‘llanganda oziq-ovqat mahsulotlari

o‘ramidagi maxsus yorliqlarda ular haqida ma’luot berilishi

shart. Eng ko‘p qo‘llanadigan ta’m kuchaytiruvchi natriy

glutamat (E621) hisoblanadi. Sof holda bu birikmaning ta’mi

ham kuchi ham yo‘q. Lekin u xohlagan oziq-ovqat mahsulotining

ta’mini kuchaytiradi. Natriy glukamatni tez-tez

iste’mol qiladigan kishiga oddiy ovqatlarning ta’mi yo‘qdek

tuyuladi, chunki uning ta’m biluvchi retseptorlari sezuvchanlikni

yo‘qotadi. Shunda inson ushbu «lazzatli zirovor»ga

qaram bo‘lib qoladi. Ko‘pincha natriy glukamat mahsulot

yorliqlarida «ta’m qo‘shimchasi» yoki «ta’m yaxshilovchi» deb

ham yoziladi. Natriy glukanatni ko‘p iste’mol qiladigan kishilar

bosh og‘rig‘i, yurakning tez urishi, paylar bo‘shashishi, harorat

ko‘tarilishi va ko‘krak qisishidan shikoyat qiladilar.

Har bir mahsulotda aynan qaysi qo‘shimchalar borligini

bilish qiyin emas. Buning uchun mahsulot o‘ramini diqqat bilan

o‘qib, undagi «E» harfini topish kerak. Keyin bu mahsulotda

qaysi qo‘shimchalar borligini ko‘rsatuvchi sonlar qatori keladi.

Garchi ushbu mahsulotlar ozuqaviy, deb nomlansada, ularning

organizm uchun ta’siri turlicha, ba’zilari esa ochiqdan ochiq

zararlidir.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanish hayotda juda ko‘p

uchraydigan hodisa hisoblanadi. Bunda inson sifatsiz, noto‘g‘ri

saqlangan, buzilgan yoki zaharlangan oziq-ovqat mahsulotlarini

bilmasdan iste’mol qiladi. Ko‘p hollarda bunga bakteriyalar va

toksinlar sabab bo‘ladi. Muzlatgichda xom go‘shtni 5 kun,

tovuq, baliq va farsh mahsulotlarini 2 kundan ortiq saqlash

tavsiya etilmaydi. Ko‘pincha yetarlicha haroratda saqlanmaganligi

bois go‘sht, tuxum, tovuq go‘shti, sut, tort va pishiriqlar,

mayonezli salatlar tez buziladi.

Ko‘pincha sifatsiz konservalangan mahsulotlar bilan inson

organizmiga botulizm xastaligini keltirib chiqaruvchi bakteriya148

lar tushadi. Bunda qorin sohasida kuchli og‘riq, ich ketishi,

ko‘ngil aynishi, mushaklar bo‘shashishi, bosh og‘rishi, bosh

aylanishi va qusish kabi belgilar kuzatiladi.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanganda qorin og‘rig‘i,

ich ketishi (qon bilan), qusish, nafas olishning qiyinlashuvi,

terlash, so‘lak oqishi, ko‘z yoshlanishi, bosh aylanishi kabi

belgilar kuzatiladi.

Oziq-ovqatdan zaharlanganda bemor juda ko‘p midorda

suyuqlik ichishi, antibiotiklar olishi zarur. Botulizmda har doim

botulizmga qarshi ziddi-zahar vositasi qabul qilinadi. Agar

zaharlanish kimyoviy moddlar ta’siri tufayli yuzaga kelgan

bo‘lsa bunda organizmdan zaharni chiqarish birinchi darajali

vazifa hisoblanadi. Buning uchun juda ko‘p miqdorda suyuqlik

iste’mol qilish zarur. Agar kasallik belgilari o‘tib ketmasa zudlik

bilan tibbiyot muasasalariga murojaat etish kerak.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanishning oldini

olishning eng asosiy vositasi ovqatni to‘g‘ri, tartibli, ozoda va

belgilangan sanitariya va gigiyena me’yorlarga amal qilgan holda

tayyorlashdir. Shuningdek, idish-tovoqlarni toza, oshxona

sochiq va idish-tovoq yuvish ashyolarini tez-tez yuvib toza

tutish kerak. Ishlab chiqarilgan joyi noaniq va sifat sertifikatiga

ega bo‘lmagan hamda uy sharoitida sabzavotlardan tayyorlangan

konserva mahsulotlarini sotib olmaslik va iste’mol qilmaslik

zarur.