Hayot faoliyati
VI MAVZU. MAJBURIY YOLG‘IZLIK HOLATIDA O‘ZINI
Download 275.31 Kb.
|
Hayot faoliyati
|
VI MAVZU. MAJBURIY YOLG‘IZLIK HOLATIDA O‘ZINI
TUTISH QOIDALARI Inson tabiatning qonunlari, injiqliklari bilan bog‘liq bo‘lgan bir bo‘lagi bo‘lib,uning faoliyati atrof-muhitda yuzaga kelayotgan o‘zgarishlarga bog‘liq holda amalga oshadi. O‘zining betakror va mukammal mavjudot ekanligi tufayli inson tabiiy muhitda o‘ziga sun’iy dunyo yaratib olgan va o‘z hayotining asosiy qismini ana shu muhitda, tug‘ilganidan o‘ziga tanish bo‘lgan narsa va vositalar orasida o‘tkazadi. Sivilizatsiya yutuqlaridan foydalanib, inson ularga o‘rganib qoladi va o‘zi tomonidan yaratiladigan har qanday narsa qarovsiz qolsa, tabiiy muhitdagi bir uyum axlatga aylanib qolishini unutib quyadi. Inson tomonidan yaratilgan sun’iy dunyo tabiiy muhitdan keskin farq qiladi. Odamlardan ajralib, ulardan yordam so‘rash va maslahat olish imkoniyatidan mahrum bo‘lgan, tayyorlanmagan inson tabiiy muhit bilan bir o‘zi yuzma-yuz qolganda ekstremal vaziyatga tushib qoladi va uning hayoti va sog‘lig‘iga xavf tug‘iladi. Majburiy yolg‘izlik holati – o‘ta xavfli ekstremal vaziyat bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan yuzma-yuz qolish holati ko‘pincha to‘satdan va majburan sodir bo‘ladi. Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holati qanday sabablarga ko‘ra yuzaga kelishidan qat’iy nazar insonning sog‘lig‘i va hayotiy faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki inson kundalik hayotda bizga yaxshi tanish bo‘lgan ma’lum bir qonunqoidalarga o‘rganib qolgan va ular asosida yashaydi. Ammo odamlardan ajralib qolgan yoki bir o‘zi yolg‘iz qolgan inson tezkor va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishi kerak, ya’ni tibbiy yordam ko‘rsatish, boshpana qurish, qaror qabul qilish. Bularning hammasi insonda o‘ziga ishonchsizlikka olib kelishi mumkin, chunki maxsus bilim va ko‘nikmalar yetarli bo‘lmaganida inson sarosimaga tushib bajarilishi zarur bo‘lgan ishlar tartibi, ketma-ketligi va vaqtini taqsimlay olmasligi 41 mumkin. Hayot faoliyati xavfsizligi inson kundalik hayotida uning ovqat, suv, kiyim, boshpana, axborotga bo‘lgan ehtiyojlari bilan bir qatorda turib uni turli ko‘rinishdagi favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlashni ko‘zda tutadi. Insonning majburiy yolg‘izlik holatiga ruhiy va jismoniy tayyorgarligi boshqa har qanday choralardan muhim. Chunki Favqulodda vaziyatga tayyor bo‘lish o‘z hayotini saqlab qolish demakdir. Majburiy yolg‘izlik holatida uzoq vaqt yashab qolish uchun insonda turli sohalar bo‘yicha mustahkam bilim bo‘lishi kerak. O‘zini qutqarish usullarini bilish nazariy va amaliyot o‘zaro muvofiq qo‘llanganida foyda beradi. Ya’ni inson nafaqat u yoki bu holatda nima qilish kerakligini, balki uni qanday qilish kerakligini ham bilishi kerak. Majburiy yolg‘izlik holatida bir kishi yoki bir guruh kishilar qolishi mumkin. Asosiy maqsad tirik qolish bo‘lgan ekstremal vaziyatlarda insonning o‘zini tutishi – o‘zining yashab qolishiga ko‘mak berishidir. Faqat o‘zini saqlab qolishning biologik qonuniyatlariga asoslangan holda harakatlanish to‘g‘ri emas, chunki bunda ruhiy zo‘riqishlar va o‘ta qo‘zg‘aluvchanlik ortib boradi. Tirik qolish istagi ongli, maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi, instinkt tomonidan emas, balki anglangan zaruriyat tomonidan boshqarilishi kerak. Insonlardan ajralib tabiiy muhitda bir o‘zi qolgan insonning o‘zini qanday tutishini oldindan aytish qiyin. Bunda kishida tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida yashab qolish bilan bog‘liq muammolar paydo bo‘ladi. Yashab qolish, deganda - favqulodda vaziyatlarda hayot, sog‘lik va ishchanlik qobiliyatini saqlab qolish tushuniladi. Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – bu bir yoki bir necha kishilarning atrofdagi olam bilan aloqa qilmasdan hamda oziq-ovqat zaxiralarisiz uzoq muddat yashashdir. Majburiy yolg‘izlikda hayot kechirish – o‘ta xavfli ekstremal va avariya holati bo‘lib, insonning tabiiy muhit bilan to‘satdan hamda majburan ro‘para kelishi tufayli yuzaga keladi. Bunda inson tashqi ko‘maksiz tabiat ne’matlaridan foydalangan holda o‘zining oziq-ovqat, suv, boshpanaga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlashi kerak. 42 Majburiy yolg‘izlik holatiga inson cho‘l, o‘rmon yoki tog‘ sharoitida adashib qolganida, transport vositasi avariyaga uchraganida va boshqa vaziyatlarda tushib qolishi mumkin. Bunday holatda inson o‘zining hayoti va sog‘ligini saqlab qolish uchun kuchli ruhiy va jismoniy sifatlarga, turli ob-havo sharoitlarida harakat qilish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi, o‘z qo‘l ostida bo‘lgan yoki tabiiy muhitdan olish mumkin bo‘lgan hamma narsani o‘ylab, tejab o‘z manfaatlari yo‘lida ishlatishi kerak.
Insonning tabiiy muhitda yolg‘iz qolishi bir kishimi yoki ko‘pchilikmi baribir unga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki aholi yo‘q joyda hatto suv yoki oziq-ovqatga ehtiyoj kabi oddiy muammolar ham hal etib bo‘lmaydigan vazifaga aylanadi. Bunda inson hayoti nafaqat uning, moliyaviy holatiga, maxsus bilim va ko‘nikmalariga, balki suv havzalari bor-yo‘qligi, havoning harorati, quyosh radiatsiyasi, shamolning kuchi kabi ko‘pdan ko‘p omillarga bog‘liq. Ammo asosiysi insonning shunday vaziyatlarga qanday tayyorlanganligiga bog‘liq. Majburiy yolg‘izlik holatida insonning asosiy vazifasi yashab qolishdan iboratdir. Yashab qolish uchun inson faol, ongli harakatlarni amalga oshirishi kerak. Har qanday majburiy yolg‘izlik holati inson oldiga uning hayotini saqlab qolinishi bog‘liq bo‘lgan quyidagi muammolarni qo‘yadi: - qo‘rquv va stress holatini yengish; - jarohatlanganda yoki zararlanganda o‘z-o‘ziga va o‘zaro yordam ko‘rsatish; - oziq-ovqat zaxiralari va zaruriy ashyolarni qutqarish; - aloqa o‘rnatish yoki qutqarish uchun signal berish; - vaqtinchalik boshpana qurish, oziq-ovqat va suv topish; - odamlar orasiga yo‘l topish uchun makon va vaqtda mo‘ljalni to‘g‘ri olish. Ekstremal vaziyatda har qanday odam qat’iy va tezkor yo‘naltirilgan harakatlarga qodir emas. 50-70% odamlar o‘zini yo‘qotib qo‘yadi, xotirjam ko‘rinsalarda faol harakatlar qilishmaydi. 15-25 % odamlar ruhiy shok holatiga tushib qolishadi. Bunda eng asosiysi yuzaga kelgan qo‘rquvni yengishdir, chunki shu yo‘l bilan qat’iy harakat qilishga erishish mumkin. 43 Majburiy yolg‘izlik holatida qolishning asosiy sabablari quyidagilar: - tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatlar; - ob-havoning keskin o‘zgarishi; - sayohat vaqtida joyda mo‘ljalni ololmaslik; - transport vositalari avariyalari (havo, suv, temiryo‘l, avtomobil transporti;). Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga havoning harorati, yog‘ingarchiliklar, havoning namligi, quyosh radiatsiyasi, kasalliklar, jarohatlar, yovvoyi hayvonlar va hashoratlar, charchoq, kuchli sovuq, issiq kabi omillar salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy muhitda majburiy yolg‘izlik holatida qolgan insonga kuchli iroda, muhitga va sharoitga tezkor moslashuv, chidamlilik, ruhiy tayyorgarlik, zaruriy ashyolarning mavjudligi kabi omillar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Cho‘l sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson uchun eng birinchi xavf suv havzalarining yo‘qligidir. Shuning uchun bunday sharoitda inson mavjud suv zaxiralarini tejamkorlik bilan ishlatishi zarur. Ikkinchi xavf sifatida cho‘lda to‘g‘ri harakatlanishni tashkil qilishning qiyinligi, chunki yaqqol ko‘rinib turgan mo‘ljalni topish qiyin. Uchinchi xavf sifatida kunduzi o‘ta yuqori harorat va tunda havoning keskin sovib ketishini ko‘rsatish mumkin. Har ikkala holat ham katta muammo tug‘diradi. Shuning uchun ham cho‘l sharoitida maxsus vositalar bo‘lmaganida tunda yulduzlar (qutb yulduzi), kunduzi esa quyoshdan mo‘ljal sifatida foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Cho‘l sharoitida harakat qilishda kun vaqti, dam olish intervallarini belgilab olish, harakat davomida mavjud soya beruvchi jism va vositalardan maksimal foydalanish kerak. Shuningdek, inson o‘zini ilon, chayon va boshqa cho‘l jonzotlaridan saqlash chora – tadbirlarini ham ko‘rishi zarur. Tog‘ sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida inson birinchi navbatda o‘zining harakatini cheklaydigan, charchatadigan narsalardan xalos bo‘lishi, foydasiz harakatlarni kamaytirishi zarur. Shundan so‘ng o‘zining kiyimlarini mavjud sharoitga moslashtirib olishi kerak. Chunki tog‘ sharoitida kislorodning 44 kamligi, bosimning yuqoriligi insonni tez charchatadi va terlashga moyillik tug‘diradi. Bu esa o‘z navbatida tanada turli mikroblar ko‘payishiga olib keladi. Tog‘ sharoitida qo‘l ostida bo‘lgan mavjud ashyo va jihozlarni tejash zarur. Tog‘da daryo, soy, so‘qmoq va yo‘llar eng yaxshi yo‘l ko‘rsatuvchilar hisoblanib, ular yordamida qisqa vaqt ichida aholi punktlari yoki nisbatan xavfsiz hududlarga tezkorlik bilan chiqish mumkin. Buning uchun yuqorida ko‘rsatilgan mo‘ljalga olish mumkin bo‘lgan jismlar bo‘ylab yuqoridan pastga tushishning o‘zi yetarli hisoblanadi. O‘rmon sharoitida majburiy yolg‘izlik holatida eng asosiy e’tibor mo‘ljalni to‘g‘ri olishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Chunki o‘rmon sharoitida to‘g‘ri va aniq harakatlanmagan kishi yana o‘zi turgan joyga qaytib kelishi mumkin. Buning uchun inson sarosimaga tushmasdan har bir harakatini o‘ylab amalga oshirishni zarur bo‘ladi. O‘rmonda ham aniq harakatlanib suv havzalariga, turli yo‘llar va so‘qmoqlarga chiqib olish vazifani ancha yengillashtiradi. O‘rmon sharoitida fonar, gugurt, pichoq kabi ashyolar birlamchi zaruriy narsalar hisoblanadi. O‘rmon sharoitida harakatlanishda mahalliy jismlar va mavjud imkoniyatlardan maksimal foydalanish muammoli vaziyatdan tez va qulay chiqish imkoniyatini beradi. Suvda qutqaruv vositalariga ega bo‘lmagan majburiy yolg‘izlik holatida bo‘lsangiz, hushtak chalib yoki qo‘llaringizni ko‘targan holda signal bering. Issiqlikni saqlash uchun iloji boricha kamroq harakat qiling. Suvda havoga nisbatan issiqlikni yo‘qotish bir necha barobarga tezlashadi. Shuning uchun hattoki iliq suvdagi harakat ham faqat suv yuzasida qolishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Qutqaruv nimchasida issiqlikni saqlash uchun hajmingizni kichraytiring, qo‘llaringiz bilan ko‘krak qafasining yon tomonidan ushlang va qovuqlaringizga suv kamroq tegishi uchun bo‘ksangizni yuqoriroq ko‘taring. Bu usul sovuq suvda omon qolish muddatini 50 foizga qadar ko‘paytiradi. Agar sizda qutqaruv nimchasi bo‘lmasa, biron-bir suzuvchi narsani izlang va qutqaruvchilar kelguniga qadar o‘sha narsaga osilib oling. Chalqanchasiga yotib dam oling.
45 Agar qutqaruv vositalariga ega bo‘lsangiz dengiz kasalliklari uchun mo‘ljallangan tabletkadan iching. Tanangizdagi issiqlikni saqlash uchun qutqaruv kemasidagi boshqa jabrlanganlarga yaqinroq joylashib oling, jismoniy mashqlar bajaring. Faqat bemorlar va jarohatlanganlarga suv bering. Ochiq dengizda agar qirg‘oqqa yetish yoki kema yo‘llariga chiqishning iloji bo‘lmasa, boshqa qutqaruv kemasidagilar bilan birga kema halokati joyi yaqinida bo‘lishga harakat qiling. Oyoqlaringizni imkoni boricha quruq tuting. Ularni tez-tez balandga ko‘tarib turing va shishib ketmasligining oldini olish maqsadida harakatlantirib turing. Zinhor dengiz suvini ichmang. Foydasiz harakatlarni kamaytirib, organizmdagi suyuqlikni tejang. Terlashni kamaytirish uchun kunduzi kiyimlaringizni namlab, kemaning ichidagi haroratni kamaytirish uchun esa uning tashqi tomonini suv bilan ho‘llab turing. Bir kunda 500- 600 ml. dan ko‘p suv ichmang. Tutun shashkalarini to uni payqashning real imkoni bo‘lguncha saqlab turing. Shashkalarni hamma baravar qo‘llashi kerak emas, uni bir kishiga topshiring. Vahima qilmang! Katta odam suvsiz o‘rtacha 3 kundan 10 kungacha tirik qolishi mumkinligini yodda tuting. Oziq-ovqatsiz bir oy yoki undan ko‘proq yashash mumkin. Joyda to‘g‘ri mo‘ljalga olish - joyda ufq tomonlari, mahalliy jismlar va relyef shakllariga nisbatan o‘zining turgan joyini aniqlash, kerakli harakat yo‘nalishini aniqlash hamda belgilangan yo‘nalishdan og‘ishmasdan harakatlanishdir. Agarda qo‘limizda xarita, kompas yoki soat bo‘lsa hamda biz ushbu vositalardan foydalanish qoidalari va tartibini bilsak buni amalga oshirish qiyin emas. Ammo qo‘limizda hech qanday yo‘naltiruvchi ashyolar bo‘lmasa bo‘shliq va vaqtda mo‘ljalni qanday olish kerak. Shunda bizga quyosh, yulduzlar, tabiat hodisalari, hayvonlar va o‘simliklar yordamga keladi. Shu joyda biz o‘zimizga «Qanday hollarda biz ufq tomonlarini aniqlashimiz kerak» degan savolni berishimiz kerak. Buning uchun siz o‘zingizning turgan yoki boradigan joyingiz qaysi yo‘nalishda joylashganligi, yo‘llar haqida, mo‘ljalga olish mumkin bo‘lgan qanday katta o‘lchamlar mavjudligi haqida ma’lumotlarni oldindan bilishingiz zarur. Bularga daryolar, 46 temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, katta aholi punktlari va boshqa alohida ajralib turuvchi belgilar kiradi. Masalan, siz o‘rmonga, cho‘lga yoki tog‘ga ma’lum bir yumush bilan jo‘nadingiz va har ehtimolga qarshi o‘zingiz bilan kompas oldingiz. Ammo siz boradigan joyda magnit temiri konlari mavjudligi yoki boshqa sabablarga ko‘ra kompas to‘g‘ri ishlamay qoldi. Ana shunda sizga joyni mo‘ljalga olish bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalaringizni qo‘llash imkoniyati yuzaga keladi.
Download 275.31 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|