Ha’zirgi ku’nde kishi biznes ha’m isbilermenlikti rawajlandırıw elimizde

4. 
Ha’zirgi zaman menedjmentinin’ tiykarg’ı basqarıw usılı 
Ha’zirgi zaman bazar ekonomikası sha’rayatında menedjment firmanın’ ishki 
islep shıg’arıw xızmetin basqarıwdın’ tiykarg’ı wazıypalarına to’mendegilerdi 
kiritiw mu’mkin: firma jumısın rejelestiriw; basshılıq ha’m jetekshilik qılıw; 
lawazımlardı bo’listiriw, xızmetkerlerdi ornı-ornına jaylastırıw; miynetti ilimiy 
tiykarda sho’lkemlestiriw; jan’alıqlardı basqarıw ha’m olardı o’ndiriske engizip 
barıw; islep shıg’arılıp atırg’an o’nimlerdin’ sapasın joqarı ko’teriwdi basqarıw. 
Rejelestiriw. Firma ishindegi rejelestiriwden maqset firmanın’ aldında turg’an 
maqsetlerge erisiw ushın ne, kim ta’repinen ha’m qanday qollanılıwı kerekligin 
anıqlawdan ibarat. Rejeler uzaq mu’ddetli, orta mu’ddetli ha’m qısqa mu’ddetli 
bolıwı mu’mkin. 
Uzaq mu’ddetli rejelestiriw – firmanın’ ulıwma maqsetlerin ha’m keleshegin 
belgilew bolıp, bar bolg’an resurslardı rawajlandırıw, bo’listiriw ha’m olardan 
na’tiyjeli paydalanıwdı ko’zde tutadı. Uzaq mu’ddetli rejeler biznesti 
diversifikatsiyalaw, mu’lkshilik siyasatı, sırtqı siyasat sıyaqlı ma’seleler bolıp 
tabıladı. Uzaq mu’ddetli rejeler a’dette, 10, 15, 20 jılg’a mo’lsherlenip islep 
shıg’ıladı. 
Orta mu’ddetli rejelestiriw kadrlar siyasatın, ulıwma islep shıg’arıw, 
keleshektegi ulıwma finans siyasatın ha’m t.b. o’z ishine aladı. Qısqa mu’ddetli 
rejeler (a’dette 1 jıl ushın) ma’lim mashqalalardı sheshiw maqsetinde bar 
resurslardan u’nemli paydalanıwdı belgileydi. 
Keyingi waqıtlarda boljawdın’ tu’rli formaları payda bolıp, olardan 
kommertsiyalıq, texnologiyalıq, sırtqı ekonomikalıq, siyasiy boljawlar ken’ tarqaldı. 
Olar firma maqsetlerine erisiwde joqarı basqarıw ta’repinen qararlar islep shıg’ıw 
ha’m qabıl qılıw ushın imka’niyatlar ha’m de alternativ informatsiya deregi bolıp 
xızmet qıladı. 
Basshılıq ha’m jetekshilik. Menedjerlerdin’ eki tiykarg’ı tipi ma’lim: jetekshi 
ha’kim ha’m salıstırmalı jan’a tu’rdegi qayta du’ziwshi jetekshi. Zamanago’y 
basqarıw-o’ndiristi sho’lkemlestiriw ha’m ken’eyttiriw imka’niyatı, u’lken 

---

63 
mug’darda payda ha’m da’ramat alıw g’ana emes, bul en’ da’slep, xızmetkerlerdi 
tabıslarg’a bag’darlawshı sheberlik, bul aqırg’ı na’tiyjede firma xızmetkerlerinin’ 
ha’r ku’ngi miyneti olarg’a tek u’lken pul keltirip qoymastan, ba’lkim o’zinin’ 
abırayg’a iye ekenligin, ulıwma is ushın paydalı ekenin seziw imka’niyatın 
beretug’ın, quwanısh keltiretug’ın sharayat payda etiwden ibarat. 
Du’nyadag’ı barlıq en’ iri kompaniyalarg’a a’melde G.Ford («Ford»), A.Sloun 
(«Jeneral motors»), T.Uotson (IBM), S.Jobbs («Eppl komyuters»), K.Matsusita 
(«Matsusita») sıyaqlı do’retiwshi jetekshiler tiykar salg’anlıg’ı basqarıwdın’ 
na’tiyjeliliginin’ anıq da’liyli esaplanadı. 
Menedjment arnawlı basqarıw xızmeti bolıp, waqıt o’tken sayın jetilisip, 
o’zgerip baradı. Menedjment firmanın’ o’ndirislik, kommertsiyalıq ha’m finans 
xızmetin basqaradı. Menedjment yamasa basqarıwdın’ obekti bolıp ka’rxana 
xızmeti, al onın’ subekti bolsa basqarıw isin orınlawshı ma’keme ha’m olardın’ 
xızmetkerleri esaplanadı. 
Menedjment tu’rleri 
Ku’tiletug’ın maqset 
Erisilgen na’tiyjeni 
bahalaw 
1 
2 
3 
I. Ulıwma 
menedjment 
Paydanı en’ ko’p da’rejede arttırıw 
Strategiyalıq 
tapsırmalardın’ orınlanıwı 
II. Funktsional 
menedjment 
Tu’rli 
buwınlardag’ı 
jumıs 
na’tiyjesin asırıw 
Belgilengen 
jeke 
tapsırmanın’ orınlanıwı 
1. Qa’rejetlerdi 
basqarıw 
U’nemlewdi ta’miyinlew 
Qa’rejetlerdin’ pa’seyiwi 
2. Finans 
menedjmenti 
Qoyılg’an 
qarjılardı 
na’tiyjeli 
isletiw 
O’z bazarın ken’eyttiriw 
3. Marketing isi 
Tovar satıw ko’lemin asırıw 
O’z bazarın ken’eyttiriw 
4. Xızmetkerlerdin’ 
isin bas qarıw 
Jumısshı-xızmetkerlerdin’ miynetin 
aqılg’a muwapıq sho’lkemlestiriw 
Materiallıq ha’m miynet 
resurslarınan 
o’nimli 
paydalanıw 
5. O’ndiris 
menedjmenti 
O’ndiris operatsiyaların na’tiyjeli 
ta’miyinlew 
Materiallıq ha’m miynet 
resurslarınan 
o’nimli 
paydalanıw 
6.İlimiy-texni kalıq 
islerdi basqarıw 
Jan’a o’nimlerdi o’zlestiriw 
O’nim 
sapasının’ 
jaqsılanıwı 
Menedjment ulıwma ha’m funktsional menedjmentke bo’linedi. Ulıwma 
menedjment firma xızmetinin’ ha’mme ta’replerin iykemlestirip paydanı 
ko’beytiwge xızmet qıladı. Funktsional menedjment firma xızmetinin’ ayırım 

---

64 
ta’replerin basqarıw bolıp, og’an islep shıg’arıw, sawda satıq, finans, jumısshı-
xızmetkerlerdin’ miynetin basqarıw kiredi. 
Lawazımlardı bo’listiriw. Firmanın’ jetekshisi qanshelli qa’biletli, baslama 
ko’tergish bolmasın, ba’ribir onın’ bir o’zi iri sho’lkemge basshılıq etiwi mu’mkin 
emes. Evropa kompaniyalarının’ menedjerleri arasında soraw o’tkeriw sonı 
ko’rsetedi, na’tiyjeli basqarıw, na’tiyjeli basqarıw bag’darlamasın qa’liplestire alıw 
en’ za’ru’r jetekshilik sapası esaplanadı. 
Bunday bag’darlanı payda etiw – firma tabısının’ en’ za’ru’r sha’rtlerinin’ biri 
esaplanadı. Ziyrek basqarıwshılar, injenerler, alımlar anag’urlım siyrek 
ushırasatug’ın strategiyalıq resurslar qatarına kiriwi biykar emes. Mag’lıwmat ushın 
AQSh ta xızmetkerlerdin’ mamanlıg’ın asırıwg’a ha’r jılı 30 millardtan artıq dollar 
sarıplaydı, lawazımlardı bo’listiriw ushın bolsa elektron miynet bazarları bar, bos 
orınlarg’a talaplar haqqında informatsiyanı o’z ishine alg’an avtomatlastırılg’an 
mag’lıwmatlar bankleri qollanıladı. Basqarıw lawazımların bo’listiriw olardı u’sh 
toparg’a: joqarı, orta ha’m to’mengi buwın basshılarına bo’liw tiykarında a’melge 
asırıladı. Joqarı buwın basshıları firma, kompaniyalardın’ prezidentleri, vitse 
prezidentleri, basqarıwshıları. Olardın’ tiykarg’ı wazıypası, a’dette firmanın’ 
ulıwma maqsetleri ham keleshegin, sonday aq o’ndiristi diversifikatsiyalaw 
siyasatın belgilewden ibarat. Orta buwın basshıları – zavodlar basqarıwshılarının’ 
orınbasarları, tu’rli ma’keme bo’limlerinin’ baslıqları. To’mengi buwın basshıları 
quramına islep shıg’arıw ustaları, tsex qadag’alawshıları kiredi. Bunday 
xızmetkerler o’zinin’ alatug’ın is haqıları, ka’sibi boyınsha o’siw imka’niyatları 
menen parqlanadı. 
Miynetti tiykarlaw. Bul jerde tiykarlaw degende, adamnın’ minez qulqın 
belgileytug’ın ha’reketlendiriwshi ku’shler tu’siniledi. İslep shıg’arıw ha’m miynetti 
tiykarlawdın’ 2 tiykarg’ı tu’ri – materiallıq ha’m materiallıq emes tu’rleri bar.
Birinshi tu’rine miynetke haqı to’lewdin’ tu’rleri, usıl ha’m formaları kiredi. İs 
haqının’ islegen waqtına qaray ha’m islegen isine qaray to’lew formalarınan basqa 
xoshametlewdin’ ja’ma’a’tlik usılları da bar, bular: ka’rxana aktsiyaların 
jen’illetilgen bahalarda jumısshı ha’m xızmetkerler arasında tarqatıw jolı menen 
investitsiyada qatnasıw; miynet o’nimdarlıg’ın asırıw, o’ndiris na’tiyjelerinde 
qatnasıw; islewshilerge paydanın’ belgili bir u’lesin to’lew jolı menen firmanın’ 
rawajlanıwında qatnasıw (ma’selen, islewshi qımbatlı usınıs kiritse, onı engiziwden 
kelgen paydanın’ 10 protsentin aladı). 
Keyingi waqıtta rawajlang’an ma’mleketlerde miynetke haqı to’lewdin’ 
brigada forması ken’ tarqaldı. Bunda brigadanın’ is haqı fondı, onın’ ulıwma 

---

65 
o’nimdarlıg’ına, islep shıg’arılıp atırg’an o’nimnin’ sapasına, shiyki zattı 
u’nemlewge, jan’a ideyalardı alg’a qoyg’anına baylanıslı boladı. Solay etip, 
brigadanın’ firma isinin’ na’tiyjeliligin asırıwg’a tiyisli birgeliktegi ku’sh 
ha’reketleri xoshametlenedi. 
Biraq tek puldın’ o’zi jeterli tiykar emes. Qa’nshelli, za’ru’r materiallıq 
talaplardı (awqat, kiyim-kenshek, turaq jay ma’selesinde) qanaatlandırg’anı menen 
adamlardı ulıwma iske tiyisli bolg’an, abıray, ja’miyettegi ornı, ja’ma’a’t ta’repinen 
ta’n alınıwı ha’m t.b. ha’reketlendiredi, yag’nıy, xızmetker ushın sotsiallıq da’rejesi, 
onın’ ma’lim bir ja’ma’a’tke, firmag’a tiyisliligi u’lken a’hmiyetke iye.
Xoshametlewdin’ tiyisli usılları: belgili «hu’rmet ataqları», «hu’rmet taxtaları» 
ja’ma’a’tshilik ta’repinen ha’r tu’rli sıylıqlawlar sonnan kelip shıg’adı. 
Jan’alıqlardı basqarıw. Ekonomika pa’ninde jan’alıq yamasa innovatsiyalardın’ 
bir pu’tin anıqlaması joq. To’mendegi anıqlama aytarlıqtay tez-tez ushırap turadı: 
jan’a resurslardı tabıw yamasa bar bolg’anlarınan jan’asha, a’dettegidey bolmag’an 
usıllardan paydalanıw. Jan’alıqlar ilimiy-texnikalıq, basqarıwg’a tiyisli, sotsiallıq 
ha’m ekonomikalıq boladı. 
İnnovatsiya protsesinin’ du’zilisi a’piwayı, jan’alıqtın’ barlıg’ı haqqında 
da’slepki informatsiyanı alıw, onnan paydalanıw maqsetke muwapıqlıg’ına baha 
beriw, eksperiment, kommertsiyadan payda keltiriwdi tekseriw ham engiziw (jan’a 
o’nimdi, jan’a sho’lkemlestiriwshilik du’zilme ha’m jan’a sotsiallıq qatnasıqlardı 
g’alaba qollanıwg’a engiziw). 
En’ da’slep jan’a bilimler, yag’nıy ilimiy–texnikalıq ha’m sotsiallıq-
ekonomikalıq salalardag’ı oylap tabıwlar jan’alıqtın’ tiykarı bolıp xızmet etedi. 
Oylap tabıwlardın’ payda bolıwı menen onın’ ken’ ko’lemde qollanılıwı arasında 
shama menen 2,5-3 jıl waqıt o’tedi. Jan’alıqtı engiziwdin’ bunday jolı ju’da’ 
quramalı bolıp esaplanadı. 
Sırtqı ekonomikalıq ortalıqtan ba’sekileslerdin’ jan’alıqlardı engiziwdegi 
tabıslı urınıwları haqqındag’ı mag’lıwmatlardı da alıw mu’mkin. Ku’tilmegende 
sa’tsizlikke ushıraw ha’m de tabısqa erisiw kompaniya basshılarının’ hesh qanday 
jan’alıqlardı ko’zde tutpag’anı, olarg’a tayar emesligin ko’rsetedi. 
Ma’deniy o’zgerisler innovatsiyanın’ deregi bolıp xızmet etiwi ha’m de bazar 
konyukturasına a’sirese ku’shli ta’sir ko’rsetedi (moda, milliy u’rip a’detler). 
Tez o’zgerip turıwshı bazar talabı artınan «quwıw» ushın o’ndiriste mudamı 
o’zgerisler bolıwı za’ru’r. Lekin bul na’rseler onshelli an’sat emes. Jan’alıqlar 
mashqalaları Amerika, Evropa, Tu’slik-shıg’ıs Aziyanın’ jetekshi kompaniyaların 

---

66 
ju’da’ ko’p tınıshsızlandırıp atırg’anı biykar emes. Rawajlang’an bazar mexanizmi 
udayı jan’alanıw, modernizatsiyalaw ha’m qayta qurıwdın’ jeterlishe kepilligi emes. 
Jaqsı ideyalar o’z-o’zinen hesh na’rseni o’zgertpeydi. Egerde baslama 
ko’teriwshiler, janku’yer olardı a’melde ju’zege shıg’arıw ushın juwapkershilik 
ha’m ta’wekelshilikti o’z moynına alatug’ın adamlar bolmasa, ideyalar firmalardı 
aralap jıllar dawamında «sayaxat qılıwı» ha’m ju’zege shıqpaw mu’mkin. Sol 
sebepli firmalar jan’a ideyalardı qollap quwatlawdın’ tu’rli bag’darların: maqsetli 
toparlar, qarıydar ka’rxanalardı payda etpekte. Sonı aytıw orınlı, tsivilizatsiyanın’ 
ha’zir atag’ı shıqqan antibiotikler, insulin, sharikli rushka, konditsioner, 
elektronlampa, telefon, mikrokompyuter ha’m ha’tte vertolyot qusag’an utıslar a’ne 
sonday ka’rxanalar ta’repinen islep shıg’arılg’an ha’m birinshi ma’rte o’zlestirilgen. 
Bul na’rse olardın’ kommertsiyadag’ı ta’wekelshilik joqarı da’rejede bolıwına 
qaramay 
mazmun 
jag’ınan 
jan’a 
materiallardı, 
o’nimlerdi 
izlewge 
bag’darlang’anlıg’ı, olardın’ iri islep shıg’arıwshılardan sho’lkemlestiriwshilik 
jag’ınan ayırmashılıqqa iye ekenligi, sheklewlerdin’ joqlıg’ı, tvorshestvolıq 
ortalıqtın’ payda bolıwı ha’m kishi biznes basshılarının’ tezirek bayıw mu’mkinligi 
menen xarakterlenedi. 
Jan’alıqlardı na’tiyjeli basqarıwdın’ tiykarg’ı qag’ıydaların u’yrenip ko’remiz.
Birinshiden, bul – jan’alıqtın’ sheklengen da’slepki ko’lemi ha’m bir jerge 
ja’mlengenligi. Jan’alıqlardı na’tiyjeli engiziw en’ da’slep arzımas qarjı ha’m az 
mug’dardag’ı xızmetkerlerdi talap qıladı ha’m kishi bazarg’a bag’darlang’an boladı.
Ekinshiden, bul-udayı eksperiment. İnnovatsiyalıq protses qarama–qarsılıqlı 
ha’m aldınnan boljap bolmaydı, sol sebepli jıldam baslap jiberilgen baslamalar 
g’ana jaqsı na’tiyjeler keltiriwi mu’mkin.
U’shinshiden, jan’alıqtın’ tabıslı itimallıq ma’selesi. Sol sebepli ko’birek urınıp 
ko’riw za’ru’r. Qa’legen urınıwdı tabıslı bolıwı ushın u’mit etiw qansha az 
bolmasın, qanday da bir ideyadan payda shıg’ıw itimalı, eger bir waqıttın’ o’zinde 
ko’p bag’darlarda ha’reket qılınatug’ın bolsa, joqarı da’rejede boladı. Demek 
nıshanag’a tiygiziwdin’ ko’birek bolıwın ta’miyinlewdin’ isenimli usılı oq atıwdın’ 
sanın ko’beytiw bolıp esaplanadı. 
To’rtinshiden, bul baslamanı janku’yerlerdi qollap–quwatlaw, olarg’a 
salıstırmalı tu’rde joqarı basshılar ta’repinen sabır-taqatlı bolıw. 
Besinshiden, bul sho’lkem ishinde na’tiyjeli qatnasıqtı xoshametlew, ra’smiy 
emes qatnasıqlardı ha’m ishki «ortalıq» tı rawajlandırıw, innovatsiyalıq ma’deniyattı 
qa’liplestiriw, baslama ko’teriw, ha’reket erkinligin payda etiw bolıp esaplanadı. 

---

67 
Biraq a’ne usı tu’sinikli qag’ıydalarg’a a’meliyatta a’mel qılıw ha’mme waqıtta 
da an’sat bola bermeydi. Sonday bolsa da amerikalıq ataqlı izertlewshi P.Drukerdin’ 
ma’sla’ha’tin itibarg’a alıw zıyan qılmaydı: jan’alıq siz qabıl qılıwın’ız kerek 
bolg’an baslama, sebebi bazardag’ı jetekshilik ha’m ba’sekishiliktegi u’stinliktin’ 
negizide a’ne usında. A’ne sol sebepli, novator sho’lkem bolıw ushın ku’sh-
ha’reketlerdi ayamaw za’ru’r. 
Sapanı basqarıw. Sapa buyımnın’ belgilengen standartlarg’a sa’ykes keliw 
da’rejesin ko’rsetedi. Biraq sapanın’ joqarı da’rejesin ta’miyinlew kriteriyalarına 
boysınıw u’stinen qadag’alawdan ibarat emes, ba’lkim ol basqarıwdın’ barlıq 
da’rejelerinde joqarı wazıypag’a aylanadı. Jaqsı sapa bul mol da’ramat bolıp 
tabıladı. 
Yaponlardın’ avtomobil, televizor, videomagnitofon ha’m basqa salalardag’ı 
erisken tabısları bunın’ anıq da’liyli bolıp esaplanadı. 
Sapanı basqarıwdın’ sho’lkemlestiriwshilik formalarında sapa do’gerekleri 
«juldız» bolıp qaldı. Yapon kompaniyalarında shama menen 1 million usınday 
do’gerekler islemekte, olar shama menen 10 million adamdı birlestirgen. A’dette, 
bunday do’gerekke tsex, ushastkanın’ 6-8 xızmetkeri kiredi. Shınıg’ıwlar ko’binese 
sabaqtan tısqarı saatlarda ma’jilis formasında o’tkiziledi. Olarda do’gerek 
qatnasıwshıları miynet o’nimdarlıg’ı ha’m sapa, oylap tabıwshılıq, jan’alıqlar, 
texnika qa’wipsizligi qag’ıydalarına a’mel qılıw ma’seleleri menen shug’ıllanadı. 
Birliktegi tallaw ulıwmalastırıladı ha’m ko’rip shıg’ıw ushın firma basshılarına 
tapsırıladı. Sapa do’gerekleri jumısınan alınatug’ın ekonomikalıq na’tiyje ortasha 
alg’anda olarg’a qaraw ushın ketken qa’rejetlerden 5 ese artadı. Bul na’rse tek 
firmag’a g’ana emes, ba’lkim do’gerek qatnasıwshılarına da paydalı. Olar qosımsha 
to’lewler, sıylıqlar aladı, ruwxıy sıylıqlanıw sıpatında ja’ma’a’t aldında hu’rmet 
jarlıqları menen sıylıqlanadı. 
 
Qadag’alaw ushın sorawlar: 
1. Menedjment degenimiz ne? 
2. Menedjmenttin’ isbilermenlik xızmetindegi roli haqqında aytip berin’? 
3. Basqarıwdı sho’lkemlestiriw degende neni tu’sinesiz? 
4. Basqarıwdın’ qanday wazıypaları bar? 
5. Menedjment teoriyalarının’ qanday rawajlanıw basqıshların bilesiz? 
6. Ha’zirgi zaman menedjmentinin’ qanday basqarıw usılların bilesiz? 
7. Menedjmenttin’ qanday tu’rleri bar? 

---

68 
8. Jan’alıqlardı basqarıw degenimiz ne? 
9. Jan’alıqlardı na’tiyjeli basqarıwdın’ qanday qag’ıydaların bilesiz? 
10. Sapanı basqarıw degenimiz ne?