Hazirlayanlar
Nişan ve Madalya ile Taltif Edilen Ermeni Patrikleri
Download 3.42 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ermeni İleri Gelenlerine Verilen Nişanlar
|
Nişan ve Madalya ile Taltif Edilen Ermeni Patrikleri Ermenilerde din ile milliyet, kilise ile Ermeni kimliği iç içe girmiş- tir; ikisi bir ve aynı sayılmaktadır 12 . Ermeni Kilisesi, dinî görevleri ve so- rumluluklarının yanında, kendisini Ermeni milleti için millî ve siyasî bir otorite olarak kabul etmiş, kilise ve başında bulunan din adamları Ermeni toplumunun hayatına şekil ve yön veren en büyük güç olmuştur 13 . İstan- bul Ermeni Patrikhanesi’nin 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulmasının ardından Ermeni din adamlarının ve Patriklerinin nüfuzu art- mıştır 14
daha önce benzeri görülmemiş bir olay olarak tarihe geçmiştir. Osmanlı Devleti Ermeni Patrik ve din adamlarının sadakatlerini ve bağlılıklarını temin etmek maksadıyla kendilerine göreve gelmeleri ile birlikte çeşitli derecelerde nişanlar tevcih etmiştir. İstanbul Ermeni Pat- riği bulunan Matteos Çuhacıyan’ın 1848’de istifa etmesi üzerine yerine tayin olunan Piskopos Agop’a sorumlu olduğu hususları belirten bir nişan- 12 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997, s.1-2. 13 Hüsamettin Yıldırım, “Ermeni İhtilâlci Hareketlerinin Doğuşu ve Gelişiminde Ermeni Di- ninin Rolü ve Önemi”, Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Kars-Su- batan 17-21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.255-262. 14 İstanbul Ermeni Patrikliği’nin kuruluşu ile ilgili olarak bkz. Canan Seyfeli, İstanbul Ermeni Patrikliği, Kuruluşu ve Tarihten Günümüze İdarî Yapısı, Ankara 2005. 580 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER ı hümayun tevcih edilirken 15 , 1858’de Eçmiyazin katagikosluğuna tayin olunan Matteos’a ise birinci dereceden Mecidiye nişanı verilmişti 16 . Ka- tagikos vekili Piskopos Makar, kâtibi Kaloş, mühürdarı Andriyas ve ha- zine memuru Mıgırdıç da yine çeşitli derecelerde Mecidiye nişanları ile taltif edilmişlerdir 17 . Ermeni eski Patriği bulunan Kevork’a, görev yaptığı süre boyunca gösterdiği iyi hizmet ve sadakati dolayısıyla ikinci dereceden Mecidiye nişanı ile ödüllendirilmiştir 18 . Özellikle Patriklerin göreve baş- lama ve bitiş dönemlerinde bu türden nişanlar verilmek suretiyle, Ermeni liderlerin ve dolayısıyla da cemaatin devlete olan sadakat ve bağlılıklarının devamı sağlanmaya çalışılmıştır. 1869 yılında İstanbul Ermeni Patriği seçilen Mıgırdıç Kırımyan 19 ,
yetinde bağımsız Ermenistan Devleti’nin kurulmasına adamıştı. Osmanlı Devleti’ne karşı olan menfî tutumuna rağmen âdet olduğu üzere Patriklik makamında bulunduğu için kendisine de 1873 yılında emsaline nazaran bi- rinci rütbeden bir Mecidiye nişanı tevcih edilmiştir 20 . Mıgırdıç Kırımyan’ın pek çok fotoğrafında göğsünde taşıdığı bu nişan hemen göze çarpmakta- dır.
1874 yılında Patriklik makamına yükselen Başpiskopos Nerses Varja- bedyan, Patrikliğinin ilk yıllarında Türk hükümetine karşı ılımlı bir politika takip etmeyi benimsemişti. Patrik tam sadakatini hükümete ispat edebildiği taktirde bu durumun kendi lehine olacağını düşünüyordu 21 . Nitekim 1877- 15 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. EE., Belge No: 36/115. 16 BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 27/51. 17 BOA, A.DVN.MHM., Belge No: 27/56. 18 BOA, İ.HR, Belge No: 177/9740; A.DVN., Belge No: 156/3; A.DVN.MHM., Belge No: 30/85. 19 Detaylı bilgi için bkz. Fikrettin Yavuz, Ermeni Katagikosu Mıgırdıç Kırımyan ve Ermeni Meselesi’ndeki Rolü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Sakarya 2004. 20 BOA, İ.HR., Belge No: 244/14503. 21 Antranig Chalabian, General Andranik and The Armenian Revolutionary Movement, USA 1988, s.23. Ermeni Patriği Nerses, 1876 yılında Millet Meclisi Şurası’na sunduğu bir mektupta, Şayet günümüze kadar Ermeni milleti, millet olarak muhafaza edildiyse ve inancını, kilisesini, dilini, tarihini ve kültürel değerlerini muhafaza ediyorsa tüm bunlar Türk hükümetinin Ermeni milletine gösterdiği himaye, yardım ve hayırseverlik sayesin- dedir. Kader Ermenileri Türklere bağlamıştır. Bundan dolayı Ermeniler devletin savaş ve ağır imtihan günlerinde buna kayıtsızca davranamaz. Aksine her zaman oldukları gibi ona yardım etmeye mecburdur. Vatanını seven Ermeni, devlete yardım ederek, Ermeni milletine hizmet ve yardımın en iyisini götürecektir. Zira Osmanlı İmparatorluğu’nun savunulması Ermenistan’ın, Ermeni Dininin, Ermeni okullarının, mülkiyetinin, aile, şeref ve haysiyeti- 581 Arş. Gör. Zeynep İSKEFİYELİ 1878 yılında Osmanlı topraklarının Ruslar tarafından işgal edilmesi üzeri- ne Patrik Nerses, Sultan’a ve Osmanlı vatanseverliğine bağlılığını birkaç kez bildirmişti 22 . Bu sebeple kendisine Padişah tarafından birinci derecede Osmanî nişanı verilmişti 23 . 22 Ağustos 1877’de Padişah tarafından kabul edilen Nerses’e nişan bizzat Padişah tarafından takdim edilmiştir. Kabul esnasında Padişah, Ermeni milletinden memnun olduğunu çünkü onların yüzyıllardır Osmanlı Devleti’ne olan sadakatlerinden vazgeçmediklerini belirtmiştir 24 .
murahhasası Harutyun Vehabedyan 1885’te Patrik seçilmişti. Türkiye Er- menilerinin durumunun ıslahı için Avrupa’dan umut ve medet beklemenin faydasızlığına inanan Patrik Vehabedyan muhafazakâr bir politika izleme- yi tercih etmişti 25 . Sadakati dolayısıyla 1885’te bir nişanla taltif edilmişti 26 . Vehabedyan, 1888’de Kudüs Patrikliği’ne tayin olununca İzmit Manastırı baş rahibi Horen Aşıkyan (1888-1894) İstanbul Ermeni Patriği seçilmiş- nin savunulmasıdır demiştir. Görüldüğü gibi, Ermeni Patriği Ermenilerin Osmanlı Devleti içersinde sahip oldukları haklar sayesine benliklerini muhafaza ettiklerini çok iyi biliyordu. Yıldırım, a.g.m., s.258. 22 Bilal N. Şimşir, British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880), C. I, Ankara 1989, s.XIV. Patrik Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan her Ermeninin Türk savaşına maddî destek vermesi gerektiğini ve Ermeni gençlerinin saldırgan Ruslarla savaşmak için gönüllü asker olarak Türk ordusuna katılmaları gerektiğini belirtiyor ve Ermeni halkına şöyle sesleniyordu: Türk savaşına katılmayanlara katılmaları gerektiğini söylüyorum. Hay- di, vazifemizde asla başarısız olmayalım ve güneş ışığı kadar temiz olan samimiyetimizde tereddüt etmeyelim. Haydi, kahramanca gayret gösterelim ve hükümete yardım etmek için büyük çaba sarf edelim. Biz Ermeniler, Türk idaresini severiz ve asla ondan ayrılmak iste- meyiz. Chalabian, a.g.e., s.24. 23 Erdal İlter, Ermeni Meselesi’nin Perspektifi ve Zeytun İsyanları (1780-1880), Ankara 1988, s.121.
24 Nerses’in takip ettiği siyaseti beğenmeyen Mıgırdıç Kırımyan, Abdülhamit’in bu bağış- larına ve teşekkürlerine istinaden, koyunları kestiler ve onların kemiklerinden gerdanlık yaparak çobanın boynuna astılar diyerek nişan alan Nerses’i ağır bir dille eleştirmiştir. Fakat burada ilginç olan kendisinin de bir Osmanî nişanına sahip olması ve bunu devamlı surette üzerinde taşımasıdır. Yavuz, a.g.t., s.52-53. 25 Patrik Vehabedyan, Türk dostu olarak tanındığı için ne komiteci Ermenilerin ve ne de ruhban sınıfının teveccühlerine mazhar olamadı. Ancak bununla birlikte, Vehabedyan dü- rüst karakteri sayesinde Ermeni halkının, Sultan Abdülhamit’in ve Babıâli’nin güvenini ve itibarını kazanmakta fazla gecikmemiştir. Gerçekten de Babıâli’ye vilâyetlerdeki Er- menilerin askerlik vergisine 3.5 kuruşluk bir ek vergi konulmasını telkin ederek, Sultan Abdülhamit’ten Kudüs Ermeni Manastırı için 40 000 liralık borç sözleşmesi elde etmeyi başaran Vehabedyan’dır. O zaman kadar Osmanlı tebaasından hiç bir cemaatle böyle bir sözleşme yapılmamıştır. Türkler-Ermeniler ve Avrupa, Hazırlayan Bayram Kodaman, Is- parta 2003, s.35. 26 BOA, İ.DH., Belge No: 952/75297.
582 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tir 27
diği isyan yolunun çıkar yol olmadığını anlamış bulunduğundan çekingen davranıyordu 28 . Hatta Hariciye Nazırı Sait Paşa’nın, Londra büyükelçisi Rüstem Paşa’ya 9 Şubat 1889 tarihinde yazdığı gizli bir yazıya göre, Er- meni Patriği, Toriyan adında bir rahibi Ermeni tahriklerine karşı mücadele için Avrupa’ya göndermeye bile karar vermişti 29 . Anadolu’da çıkan çeşitli isyan olayları yüzünden Osmanlı Devleti’nin zor günler yaşadığı bu de- virlerde Ermeni cemaatinin sadakatini ve bağlılığını temin etmek daha da önem kazanmıştı 30 . Bu sebeple İstanbul Ermeni Patriği Horen’e Altın ve Gümüş İmtiyaz madalyası takdim edilmiş 31 , böylece Ermeni cemaatinin devlete olan bağlılığı temin edilmeye çalışılmıştır. 1894’teki seçimlerin sonucunda ise İstanbul Ermeni Patrikliği’ne Matteos İzmirliyan seçilmiştir 32 . Patrik İzmirliyan, Padişah tarafından ilk kabulünde Türkiye’deki bütün Patrikler tarafından eskiden beri söylenme- si âdet olan sözler yerine, protokol usûlüne uymayan ve nezaket kurallarını aşan sözler söylemiştir. Gazette General de Munich’de yer alan habere göre, Sultan’ın seçimi onaylamasına karşılık patriğin teşekkür edeceği yerde kilise ve milletine karşı vazifesini ifa edeceğini belirtmesi üzerine Sultan, Patrik İzmirliyan’ın sözünü sert bir şekilde keserek, onun sadık bir bende olmaya çalışması, Ermenilere de rahat durmalarını tembih etmesi gerektiğini söylemiştir 33 . Padişah, patriğin nezaket kurallarını aşan sözleri- ne manidar ifadelerle karşılık vermiştir: Hakkınızda tarafıma iyi bilgilerin, müspet işaretlerin gelmesi ve Patriklik yükümlülükleri için yeteneklerinizin görülmesi neticesinde tayininizi onaylıyorum. Bana verilen bu bilgilerin sağlamlığı ve devlete olan sadakatinizi, hal ve hareketlerinizde müşahede edebildiğim zaman sizi lutf-ı hümayunuma mazhar kılacağım. Bu sözler- 27 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.270. 28 Hocaoğlu, Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, s.117. 29 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (OBE) Ocak 1889-Ocak 1890, C. 7, İstanbul 1988, Belge No: 11. 30 Ermeni komitecilerini Osmanlı Devleti aleyhinde tahrikten vazgeçmesi için İngiliz hüküme- tini ikna etmeye çalışan Londra Sefi rine de bu maksatla bir nişan verilmiştir. BOA, Y.PRK. EŞA., Belge No: 17/80. Ermenilerin fesat hareketlerine karşı görevlerini yapan Müslüman memurların ödüllendirilmesi olağan bir durumdu, fakat Ermeniler hakkında doğru beyanat- ta bulunmalarından dolayı Muş’ta Çanlı Manastırı rahiplerinden Karabet, Lavi ve Parsih Efendiler de maaş ve sadakat madalyası ile taltif edilmişlerdi. BOA, A.MKT.MHM., Belge No: 696/22, 696/26. 31 BOA, Y.PRK.UM., Belge No: 26/71. 32 OBE (3 Aralık 1894-21 Aralık 1894), C. 24, İstanbul 1990, Belge No: 145. 33 OBE (11 Ocak 1895-7 Şubat 1895), C. 26, İstanbul 1990, Belge No: 47, 70.
583 Arş. Gör. Zeynep İSKEFİYELİ den sonra Sultan Abdülhamit, İzmirliyan’ı maiyetiyle birlikte göndermiş ve ilk resmî kabulünde her patriğe verilmesi âdet olan Mecidiye nişanını da vermemiştir 34 . İngiliz büyükelçisi Sir Currie’nin, Patriğin Sultan tarafın- dan kabulü hakkında 18 Ocak’ta verdiği raporda şu bilgiler yer almaktadır: Sultan’ın kabul ettiği Patrik Ermenilerin ıstırap çektiğinden bahsedince sultan fesatçı ırkdaşlarını yola getirmenin Patriğin görevi olduğunu söy- lemiş, resmî kabul iki dakika sürmüştür. Kabulden sonra başka bir odada kahve ikramı âdet iken bu da yapılmamış, Mabeyn’den Münir Paşa pat- riğin burada beklemesine lüzum olmadığı hakkında Sultan’ın emirlerini bildirmiştir. Kabulde Patrik belirli bir soğuklukla muamele görmüş ve âdet olan nişan da kendisine verilmemiştir 35 . Patrik İzmirliyan’ın İstanbul Ermeni Patrikliği görevinden ayrılma- sından sonra, Babıâli, onun Patrikliği zamanında mevcut bulunan sivil ve dinî meclislerin yerine, din adamlarından ve 8 lâik üyeden müteşekkil kar- ma bir meclisi geçici olarak görevlendirmişti. Bu karma meclis Kumkapı Patrikhanesi’nde toplanmış ve Bartholomeos Efendi, yeni Patrik seçilene kadar, Patrik kaymakamı sıfatıyla Patrik İzmirliyan’ın yerine getirilmiştir. Münhal bulunan Ermeni Patrikliği’ne yenisinin bir an önce seçilmesini müteakiben Patrikhane Dahilî Nizamnamesi’nin tadil ve ıslahı meselesi ortaya çıkmıştır 36 . Tayini takip eden Cuma günü, Bartholomeos yeni seçi- len meclis üyeleriyle birlikte Yıldız Sarayı’na gitmiştir. Cuma selamlığın- da huzura kabul edilmiş ve kısa protokol konuşmalarından sonra Sultan Abdülhamit ona Büyük Mecidiye nişanı ve maiyetindeki papazlara ve diğer ileri gelenlere de değişik rütbelerde nişanlar ihsan etmiştir. Patrik vekili bulunan Bartholomeos’un huzura kabulü onun için büyük bir şeref olmuş- tur. Zira Patrik vekillerinin huzura kabul edilmeleri Padişahların usûlle- rinden değildi. Bu vaziyet Türkler üzerinde olduğu kadar Ermeni cemaati üzerinde de çok iyi tesir yapmıştır 37 .
rikliği’ ne Mağakya Ormanyan’ı (1896-1908) seçmiştir. Ormanyan, Os- manlı Devleti’nden yana bir tutum takip etmiştir. Ermenilerin menfaatini Türk hakimiyetinden yana gören Ormanyan, Patrik olur olmaz devlete ve Padişaha bağlılığını bildirmiştir. Ermeni Kilisesi’nin ve Ermenilerin 34 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.41. 35 Bilal N. Şimşir, British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), C.III, Ankara 1989, No:369. 36 BOA, Y.A.RES., Belge No: 83/29. 37 Türkler-Ermeniler ve Avrupa, s.48.
584 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER kaybolan itimadını Türk devleti ve Türk milleti nazarında tekrar kazan- maya çalışmıştır. Patrik Ormanyan, II. Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümü münasebetiyle Allah’a Şükür Âyini yapmış, ayrıca Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne bağlılık sebeplerini açıklayan konuşmasının ardından Padişahın iyiliği için dualar okumuştur 38 . Kendi milletinin meşru istek- leri hakkında ciddi müdafaada bulunması dolayısıyla Ermeni Patriği Or- manyan Efendi’ye 1897 yılında birinci rütbeden Mecidî nişanı 39 ve birinci rütbeden Osmanî nişanı 40 verilmişti. Kapıkethüdası Abraham Efendi’ye de ikinci rütbeden nişan-ı Osmanî takdim edilmişti. Patrik Ormanyan’a verilen nişanlar bunlarla sınırlı kalmamıştı, 1902’de altın İmtiyaz madal- yası 41
42 Osmanî nişanı takdim edilmiş 43 , İran hükümeti tara- fından da kendisine birinci rütbeden Şir-i Hurşid nişanı tevcih edilmiştir 44 . Ormanyan’ın Patriklikten çekilmesi üzerine eski Patrik Matteos İzmirliyan 4 Kasım 1908’de ikinci kez İstanbul Patrikliği’ne seçilmiştir. Adet olması- na rağmen uygunsuz tavırlarından dolayı ilk seferinde verilmeyen Mecidî nişanı ikinci kez Patrik seçilmesi üzerine kendisine takdim edilmiştir 45 .
lenek üzerine nişanlar verilmeye devam edilmiştir 46 . 38 İlter, “Ermeni Kilisesi ve Terör”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, Nisan 2003, Yıl: 4, Sayı 38, s.75-89. 39 BOA, İ.TAL., Belge No: 108/1314Ş-062. 40 BOA, Y.MTV., Belge No: 166/76, 166/107; İ.TAL., Belge No: 118/1315R-007. Patrik Or- manyan yaptığı çalışmaları ile devlet tarafından ödüllendirilip takdir edilirken aynı deste- ği kendi cemaatinden görememişti. BOA, Y.MTV., Belge No: 166/76. Ermeni komiteleri, Kalas ve İbrail Ermeni papazlarını kiliselerdeki âyinleri sırasında İstanbul Ermeni Patriği Ormanyan’ın ismini anmamaları hususunda tehdit etmişlerdir BOA, Y.PRK.EŞA., Belge No: 33/101. Nitekim, Hınçak Komitesi tarafından gönderilen bir tehdit mektubunda Er- meni Patriği Ormanyan’ın istifasını geri almaması istenmiş, eğer istifasını geri alır veya bu mektuptan dolayı Ermeniler hakkında bir takibatta bulunursa kendisini katledileceği yazılmıştır. BOA, Y.A.HUS., Belge No: 405/11. Ermeni Patriği Ormanyan kendi mezhepdaşları tarafından tehdit edilmiş olmasından dolayı İngiliz Sefi ri’nden yardım istemek zorunda kalmıştır, BOA, Y.MTV., Belge No: 165/249. 41 BOA, İ.TAL., Belge No: 268/1319N-027. 42 Üzeri kıymetli taşlarla bezeli, süslenmiş olan nişanlar için kullanılır bir tabirdir. 43 BOA, İ.TAL., Belge No: 276/1320M-015. 44 BOA, İ.TAL., Belge No: 242/1318L-83. İran Şahı’nın kendisine verdiği bu nişanı kabul etmek ve takabilmek için Ermeni Patriği Ormanyan izin istemiştir, BOA, Y.PRK.AZN., Belge No: 21/55. 45 BOA, İ.TAL., Belge No: 458/1326Za-021, 171/1326Za-15. Yazılan yazıdan sadece Ermeni Patrikliğine tayin olunan İzmirliyan Efendi’nin emsallerine uygun olarak taltif edilmesi gerektiği bildirilmişti. BOA, İ.HUS., Belge No: 15/1326ZA-9 46 Ermeni Patriği Toryan Ağiş, BOA, İ.TAL., Belge No: 461/1327C-09; Ermeni Patriği Erşa- roni Efendi, BOA, İ.TAL., Belge No: 478/1330C-03.
585 Arş. Gör. Zeynep İSKEFİYELİ Osmanlı Devleti tarafından sadece İstanbul’da bulunan Ermeni Pat- rik ve dinî görevlilerine değil, aynı zamanda Kudüs 47 ve Sis’teki 48 Ermeni
Patrikleri ile Üçkilise (Eçmiyazin) ve Ahtamar’da 49 bulunan Ermeni kata- gikoslarına da çeşitli rütbelerden nişanlar tevcih edilmiştir. Ermeni İleri Gelenlerine Verilen Nişanlar Osmanlı Devleti bünyesinde adeta altın yıllarını yaşayan Ermeniler arasından pek çok aristokrat aile çıkmıştır. Kuyumcu Düzyan ailesi, mimar Balyan ailesi 50 , tekstilci Bezciyan ailesi, ressam Menas ailesi, mühendis ve diplomat çıkaran Dadyan ailesi akla ilk gelenlerdir. Özellikle ticaret ve sar- rafl ık alanlarında isimlerinden söz ettirmeyi başaran Ermenilerin bu yete- nekleri Saray’ın dikkatinden kaçmamış bir müddet sonra darphane idaresi Ermenilerle dolmuştur. Sarraf ve darphane idaresine memur edilmiş Erme- niler arasında en önde Düzyan ailesi gelmektedir. Boğos Düzyan 1839’dan 1853’e kadar Darphane-i Amire başkuyumcusu olmuştu. 1840’lı yıllarda Düzoğlu Boğos tarafından hazırlanan ve Saray’a takdim edilen bir nişan albümü vardır. Sultan Abdülmecid dönemine ait olan albüm, 401 objeyi, ait oldukları kişi, rütbe veya mevkiye göre tanımlıyordu. Albüm, 1820’ler- den 1840’ların sonuna kadar, Osmanlı alâmetlerinin geçirdiği değişim ve bunların yapımında üç tür maddenin kullanıldığına işaret etmektedir 51 . Bu aileden Garabet Düz 1850’lili yıllarda İftihar nişanı ile ödüllendirilmiş ay- rıca rütbe-yi balayı alarak askerin selamına hak kazanmıştı. Bu güne kadar hiçbir reayaya yapılmayan bir iltimastı. Yabancı devletler tarafından da verilen nişanlar hesaba katılırsa aldığı nişan sayısı on ikiyi geçmektey- di 52
47 BOA, İ.HR., Belge No: 32/1454, 68/3332, 69/3358; Sadaret Amedi Kalemi (A.AMD.), Belge No: 19/54 48 BOA, İ.MSM., Belge No: 34/972. 49 BOA, İ.DH., Belge No: 1198/93772. 50 Osmanlı Devleti’nin Başmimarı olan Kayserili Balyan ailesi, 200 sene saray mimarı ola- rak hizmet etmişlerdir. En meşhurları Kirkor Amira Balyan, Senekerim Balyan, Garabet Amira Balyan, Nikoğos Balyan, Agop Balyan ve Sarkis Balyan’dır. İlk iki kuşak Balyanlar Osmanlı mimarîsinin özelliklerini taşıyan eserler yapmışken, diğer 4 kuşak ise Avrupa’dan aldığı eğitime göre mimarî ve çevre düzenlemesi gerçekleştirmişlerdir. Balyan ailesi ile il- gili olarak bkz. Afi fe Batur, “Balyan Ailesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.II, İstanbul 1994, s.35-41; Selçuk Batur, “Balyan Ailesi”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul 1985, s.1089-1090. 51 Eldem, a.g.e., s.90-93. 52 Çark, a.g.e., s.61. 586 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Tasvir-i Hümayun 53 yüksek nişanına lâyık görülmüştü 54 . Böylece kendisi Tasvir-i Hümayun’un ilk sahiplerinden biri olmuştur. Yine Saray kuyum- cularından olan Kevork Yeramyan’a, 1846’da Sultan tarafından nişan-ı İf- tihar tevcih edilmişti 55 . Ermeniler sadakatleri nedeniyle iş hayatında olduğu gibi kamu hiz- metlerinde de önemli mevkilere geldiler. Özellikle Yunanistan Devleti’nin kurulmasından sonra Saray’da ve dışişlerinde Rumlara verilen görevlerin Ermenilere aktarılmasından sonra Ermeniler, Osmanlı Devleti’nde valilik, müfettişlik, elçilik hatta nazırlık gibi görevlere getirilmeye başlandı 56 . Er- menilerin kendini gösterdiği alanlardan birisi de hiç şüphesiz hariciye me- muriyetleri idi. XIX. asrın ortalarına kadar maslahatgüzar, müşavir, kâtip ve tercüman olarak vazife gören Ermeniler, aynı asrın ikinci yarısından sonra daha yüksek mevkilere yükselerek elçi ve umumî konsolos olarak görevlendirilmişlerdir. Bu Ermenilerden biri olan Sahak Abro, uzun sene- ler Hariciye’de çalışmış ve Ali Paşa’nın sadrazamlığında Saray arşivinin birinci tercümanlığını yapmıştır. Haricî mektuplaşma şubesinin reisliği ile Hariciye vekâlet-i umumî kâtipliği görevlerini yürüten Sahak ikinci dere- ceden Mecidî ve Osmanî nişanları ile taltif edilmiştir 57 . Ermeni asıllı mü- 53 II. Mahmut zamanında (1808-1839), yeniçeri vakasını müteakip sarı ve pembe kabartma güller ve bu güller arasında, ortalarında birer elmas bulunan mavi çiçeklerle çevrelenmiş bir saha içinde, Padişahın askerî üniformalı bir minyatürünü havi Tasvir-i Hümayun nişanı çıkarılmaya başlandı. Fildişi levhalar üzerine yapılmakta olan Tasvir-i Hümayunları tahsil için Avrupa’ya gönderilmiş olan Sabuh Menas ve onun kardeşi Maksud Menas, Abdül- mecid ve Abdülaziz zamanındada Jozef Menas, Vensan ve Abdullah Efendiler yaparlardı. Artuk, Osmanlı Nişanları, s.10-11. Osmanlı sarayı için muhtelif ressamlar çalışmıştır. Sabuh Menas’ın yaptığı resimlerden mem- nun olan Padişah, kendisine beşinci rütbeden Mecidiye Nişanı tevcih etmiştir. Çark, a.g.e., s.137-140. 54 Gomidas Çark, Bezciyan Artin’in nişana lâyık görüldüğü olayı şu şekilde nakletmektedir: Türk-Rus Harbi’nden sonra Türkiye harp masrafı olarak üç taksitte ödemesi lâzım gelen bir yüklü para meselesi vardı. Birinci kısım güya Rus İmparatoru tarafından hibe edilmiş. İkinci kısmın vadesi bitince Babıâli indinde olan sefi r bu meblağın bir an evvel ödenmesini talep etmiş. Fakat, devlet hazinesi bu borcu veremez derecede bulunduğundan, vezirleri büyük telaş içinde kalmışlar. Bezciyan Artin Sultan’a giderek bu paranın birkaç günde öde- neceğini vaat etmiş. Bezciyan yerli ve yabancı tüccarlarını çağırıp kendilerinden faiz mu- kabili lâzım olan parayı istemiş. Tüccarlar bir olup derhal öderler, ertesi gün Ruslara olan borcu tamamen ödemişler. Bundan gayet memnun olan Sultan Mahmut bittabi Ermenilere karşı itimadını ve emniyetini arttırmış ve Bezciyan eliyle istenilen her şeyi ihsan buyurmuş. Çark, a.g.e., s.66. 55 Çark, a.g.e., s.69. 56 Mim Kemal Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914-1923, İstanbul 2003, s.114 57 Çark, a.g.e., s.130-132. 587 Arş. Gör. Zeynep İSKEFİYELİ him siyasî simalardan biri de Manuk Azaryan’dır. 1876 Hersek İhtilâli’nde ve Türk-Rus Harbi’nde Balkan ordularında diplomatik kurye olarak vazi- fe görmüş ve 1878’de Türk esirlerini İstanbul’a getirmek üzere Bükreş’e gitmiştir. 1909’da Hariciye Nezareti müsteşarlığına yükselmiştir. Birin- ci ve ikinci rütbeden Mecidî, birinci rütbeden Osmanî nişanlarıyla taltif olunmuştur. Vezirliğe kadar yükselen Ermenilerden biri de Artin Dadyan Paşa’dır. Sultan II. Abdülhamit’in sevgi ve güvenini kazanmış olan Artin Paşa’nın siyasî hayatının en uzun ve en verimli devresi Hariciye müsteşar- lığı olmuştur. Buna mukabil birçok rütbe ve nişan sahibi olmuştur 58 . Hariciye’de görev yapan Ermenilerden Ohannes Kuyumcuyan Paşa hukuk müşavirliği yardımcısı vazifesiyle çalışmış ve dördüncü dereceden Mecidiye nişanına lâyık görülmüştü. 1899-1908 tarihleri arasında Roma elçiliğinde birinci sekreter olarak çalışan Ohannes bu vesile ile üçüncü dereceden Osmanî ve ikinci dereceden Mecidî nişanlarını almıştı. 1909- 1913’e kadar Hariciye vekâleti başkâtip muavinliği vazifesinde bulundu ve 1910 tarihinde sultan tarafından hediye edilen Hanedan-ı Osmanî ni- şanını Kral Albert’e vermek üzere Belçika’ya gönderildi. Bu münasebetle birinci sınıf Leopold nişanı da kendisine verildi 59 . Büyükelçilik görevini yürüten Ermenilerden biri olan Hovsep Misak- yan Efendi, Osmanlı arşiv belgelerinde Yusuf Misak Efendi olarak geç- mektedir. Berlin, Roma, Paris ve Hollanda büyükelçiliklerinde çeşitli gö- revler yapan Misak Efendi’ye Osmanlı Devleti tarafından değişik rütbeler- den pek çok nişanlar verildiği gibi, Avusturya Devleti tarafından kendisine üçüncü rütbeden Karondüfer nişanı 60 , Yunan Devleti tarafından dördüncü rütbeden Süver nişanı, Prusya Devleti tarafından Karon ve İtalya Devleti tarafından Saint Moris de Lazar nişanları verildi. İspanya Kralına hedi- ye edilen Büyük Osmanî nişanı münasebetiyle, kendisine İspanya Devleti tarafından 61 ve İstanbul’daki Fransa sefareti heyetine nişanlar ihsan buy- rulmasından dolayı da Fransa Devleti tarafından dördüncü rütbeden birer kıt’a nişan verildi. 1890’da ikinci rütbeden Osmanî nişanına nail oldu 62 .
59 Çark, a.g.e., s.153. 60 BOA, SAİD, 1, 660. 61 14 Aralık 1881 tarihinde, İspanya Devleti tarafından, Paris büyükelçiliği başkâtibi Misak Efendi’ye, Ateşe Hoci Efendi’ye ve Reşad Bey’e nişanlar verilmiştir. BOA, İ.HR., Belge No: 336/21621. 62 BOA, SAİD, 1, 660. Diğer hariciye mensubu Ermeniler için bkz. Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali (1839-1922), İstanbul 1999.
588 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Ermeniler Hazine-i Hassa idaresinde de görev almışlardı. Hazine-i Hassa nezaret olarak adlandırılır ve başlarında hükümdarın şahsî emni- yetini kazanmış nazır unvanlı bir kişi bulunurdu. Bu zat aynı zamanda Saray’ın bütün masrafl arı, saraya mensup olanların ücretleri ve bunların ödenmesi işiyle meşgul olurdu. Agop Kazazyan Paşa, Ermeni memurları arasında önemli bir yer işgal etmişti. Yüksek tahsili olmadığı halde hesap işlerinde gösterdiği maharet kendisini kısa zamanda yüksek mevkilere eriş- tirmişti. 1887’de aldığı birçok nişandan ayrı bir de Papa IX. Pius’un Pat- rik Azaryan’ın eliyle verdiği Saint-Gregoire nişanı vardı. Agop Paşa’nın vefatından sonra Hazine-i Hassa Nezareti’ne 1891’de Mikael Portukal Paşa nazır tayin edildi. Hizmet ve gayretlerini taktir maksadıyla Sultan, Paşa’yı 1893’te vezirliğe yükselterek kendisine Mecidiye, İmtiyaz ve Li- yakat nişanları tevdi etmişti 63 . 1897’de Portukal Paşa’nın vefatından sonra Sultan’ın iradesiyle Hazine-i Hassa Nazırlığı’na tayin olan Sakız Ohannes Paşa da görev yaptığı süre içerisinde farklı rütbelerden birçok nişan ile taltif edilmişti. Dâhiliye Nezareti’nde görev alan Ermenilerden Garabet Artin Davut Paşa, birçok nişanla taltif edilmişti. Ayrıca kendisine Napolyon tarafından
rı verilmiştir. Gayretli çalışmaları dolayısıyla Krikor Şabanyan dördüncü dereceden Mecidiye nişanına lâyık görüldüğü gibi Papa tarafından Sa-
çeşitli kadrolarında görev yapan Ermenilerden Dernersesyan Haçadur, Servet Palacıyan; Nafi a Nezareti’nde çalışan Mıgırdıç Sinapyan, Kevork Pokarat, Mıgırdıç Hekimyan; Adliye Nezareti’nde görev yapan Sarkis Ka- rakoç; hükümet doktorlarından Andon Paşa Nafi lyan, Dr. G. Yakupyan, Dr. Horasancızade Mikael; Saray fotoğrafçılığı yapan Abdullah kardeşler; matbuat alanında Hovhannes Mühendisyan ve Garabet Keşişyan değişik rütbelerden birçok nişan ve madalya ile ödüllendirilen Ermenilerdendirler. Mühendisyan 1888’de hazırladığı harf albümünü II. Abdülhamit’e sunmuş ve bu suretle dördüncü sınıf Mecidî nişanı ve Sanayi-i Nefi se madalyası ile taltif edilmişti 64 . 63 Çark, a.g.e., s.157-159, 160-161. 64 Pamukciyan, a.g.e., s.313-315. |
