Hazirlayanlar

Özet

Osmanlı döneminde Tokat şehrinde Türk, Ermeni, Rum 

ve Musevî toplumları kendi mahallelerinde asırlarca bir 

arada yaşadılar. Dinî bakımdan bu topluluklar, Müslüman 

ve gayrimüslim olmak üzere iki gruba ayrılmaktaydı. Şehir 

nüfusunun dörtte üçünü, Müslüman Türkler, dörtte birini 

ise gayrimüslimler meydana getirmekteydi. Ayrıca şehir, 

70 civarında mahalleye taksim edilmişti.

Farklı dinlere mensup topluluklar, Tokat şehrinde ayrı ma-

hallelerde oturmuş olmalarına rağmen birçok alanda or-

tak ilişkiler geliştirdiler. Özellikle hukukî alanda Müslüman 

ve gayrimüslimler şer’î hukuka tâbi oldular. Hukukla alâkalı 

meselelerini tek hakimli şer’iye mahkemesine götürerek 

çözüme ulaştırdılar. Mahkemeye getirilen bütün davalar, 

karara bağlanarak mahkeme defterine yani şer’iye siciline 

kaydedildi.

Bu bildirimizde 1710–1810 yılları arasında Tokat şehrinde 

Türk-Ermeni ilişkilerinin hukukî yönünü ele alacağız. Çalış-

mamızın temel kaynağı, adı geçen dönemin Tokat şer’iye 

sicilleridir. Toplam 11 adet sicil defteri üzerinde yaptığımız 

taramada Ermenilerle ilgili yaklaşık 200 adet mahkeme 

kaydı tespit ettik. İncelememizde bu kayıtlar, analitik bir 

değerlendirmeye tâbi tutulacaktır. Ayrıca bildirimizde, To-

kat kazası cizye defterleri ve konu ile alâkalı modern ince-

lemelere müracaat edilecektir. 

Çalışmamızın amacı, Tokat’ta (Türk ve Ermeni toplumları-

nın geçmişte ne düzeyde yakın hukukî ilişkiler teşkil ettik-

lerini birinci elden kaynaklar yardımı ile ortaya koymaktır. 

Tokat şehrindeki durumun, Osmanlı Devleti genelinde bu 

iki toplumun hukukî ilişkilerini anlamaya katkı yapacağı 

muhakkaktır.

293

Doç. Dr. Ali AÇIKEL

Giriş

Hukuk alanında Türk-Ermeni ilişkileri gerçekte Osmanlı öncesi devir-

lerde şekillenmişti. Bu ilişkiler altı asırlık Osmanlı döneminde daha kap-

samlı ve daha yoğun olarak yaşanmıştır. Bu dönemde her iki toplumun hu-

kukî ilişkileri genel olarak Müslim-gayrimüslim münasebetleri çerçevesi 

içinde ele alınmıştır

1

. Az sayıdaki bilimsel çalışmada Osmanlı Devleti’nde 

Ermenilerin durumu değerlendirilmiştir

2

. Bölgesel nitelikli Türk-Ermeni 

1  Bu konuda kısa bir literatür için bkz. Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim 

Tebaanın Yönetimi, İstanbul 1990; Gülnihal Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî 

Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-

1914), Ankara 1989; T. Tankut Soykan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, İstan-

bul 1999; Yavuz Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Ka-

dar Sosyal, Ekonomik ve Hukukî Durumları, Ankara 2001; Ali Özgökmen, Konya Şer’iye 

Sicilleri Işığında Müslim-Gayrimüslim Münasebetleri (1700-1800), Basılmamış Doktora 

Tezi, Konya 1996; Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukukî Sta-

tüsü”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, 11. Cilt, Ankara 2003, s.171-

187.

2 Bahaeddin 

Yediyıldız, “XV-XIX. Yüzyıllarda Ermenilerin Türk Toplumu İçindeki Yeri”, 

Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 Er-

zurum, Ankara 1985, s.141-147; Yücel Özkaya, “Arşiv Belgelerine Göre XVIII. ve XIX. 

Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin Durumu”, Tarih Boyunca Türklerin Er-

meni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 Erzurum, Ankara 1985, s.149-

158; Burhan Göksel, “Meşrutiyet Öncesinde ve Sonrasına Ait Resmî Devlet Yayınlarına 

Göre Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu 

ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 Erzurum, Ankara 1985, s.159-176; Yusuf Oğu-

zoğlu, “XVII. Yüzyılda Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Hakkında Bazı Bilgiler”, 

294

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

hukukî münasebetleri hakkında ise akademik seviyede ciddi bir çalışma 

göze çarpmamaktadır

3

.

Türk-Ermeni ilişkilerinin hukukî boyutu adı geçen çalışmalarla genel 

olarak ortaya konmuş olmakla birlikte, birkaç dinî topluluğun yan yana ya-

şadığı Osmanlı şehirlerinde gerçek durumun ne olduğu hususu tam olarak 

bilinmemektedir. Bölgesel farklılıkların bu iki topluluğun hukukî ilişkile-

ri üzerinde etkili olup olmadığı sorusu cevap beklemektedir. Bu eksikliği 

ortadan kaldırmak için bireysel veya ekip halinde yapılacak çok sayıda 

bölgesel çalışmaya ihtiyaç bulunmaktadır.

Bölgesel bir çalışma olarak bu bildiride, Osmanlı döneminde Türk, 

Ermeni, Rum ve Musevî toplulukların bir arada yaşadığı Tokat şehrinde 

1770-1810 yılları arasında hukuk alanında Türk-Ermeni ilişkileri ele alına-

caktır. Farklı dinlere mensup bu topluluklar, Tokat’ta genel olarak ayrı ma-

hallelerde oturmuş olmalarına rağmen

4

 birçok alanda sıkı ilişkiler geliştir-

diler. Özellikle hukuk alanında gayrimüslimlerin, istemeleri halinde kendi 

aralarındaki özel hukuka ait meselelerde şer’î hukuka tâbi olma hakları 

vardı.  İslâm Hukuku’nu uygulayan Osmanlı Devleti’nde yaşayan ve bu 

devletin tebaası olan gayrimüslimler hukukî bakımdan zımmî statüsünde 

idiler. Devlet, zımmîlerin can ve mal dokunulmazlıkları ile din ve vicdan 

hürriyetlerini korumakla yükümlü bulunuyordu

5

. Zımmîler, özel hukukla 

alâkalı meselelerini çözmek için çoğu zaman tek hakimli şer’iye mahke-

Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984 Er-

zurum, Ankara 1985, s.265-170.

3 Bu 

sonuca, 

Türk-Ermeni 

ilişkileri hakkında yapılan çalışmaları derleyen bibliyografya ki-

taplarının gözden geçirilmesiyle ulaşılmıştır. Örneğin bkz. Erdal İlter, Türk-Ermeni İlişki-

leri Bibliyografyası, Ankara 2001.

4  XV ve XVI. asrın mufassal tapu-tahrir defterlerinde Tokat’taki Müslüman ve gayrimüslim 

mahalleler hane reislerinin isimleriyle beraber ayrı ayrı kaydedilmiştir. Bkz. Ali Açıkel, 

Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case 

Study of the District (kaza) of Tokat (1574-1643), Basılmamış Doktora Tezi, Manches-

ter Üniversitesi, İngiltere 1999, s.56-61, 276-282; Krş., Ahmet Şimşirgil, Osmanlı Taşra 

Teşkilâtında Tokat (1455-1574), Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990, s.48-74. Ancak XVII ve XVIII. yüzyıllara ait cizye def-

terlerinde gayrimüslimlerin şehirdeki yaklaşık 60 civarındaki mahallede Müslümanlarla 

birlikte ikâmet ettikleri görülmektedir. Bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye-

den Müdevver Tasnifi  (MAD), No: 2533, s.29-55; No: 1293, s.40-54; No: 7328; BOA, 

Kamil Kepeci Tasnifi  (KK) Cizye Defterleri, No: 3810, s.113-217. Bu durum, XVII. yüz-

yıldan itibaren Müslüman ve gayrimüslimlerin ikâmet yeri seçimi konusunda daha serbest 

olmaya başladıklarını göstermektedir. Bildirimizin birinci tablosunda yer alan mahallelere 

göre Ermenilerle ilgili şer‛î kayıtların dağılımı da bu hususu teyit etmektedir.

5  İslâm hukuku ve Osmanlı Devleti’nde zımmîlerin hukuku statüleri hakkında özet bilgi için 

bkz. Bozkurt, a.g.e., s.7-8.

295

Doç. Dr. Ali AÇIKEL

mesine müracaat ettiler. Kamu hukuku ile ilgili davalarını ise şer’î mahke-

meye götürmek zorunda idiler. Mahkemeye getirilen bütün davalar, karara 

bağlanarak mahkeme defterine yani şer’iye sicillerine kaydedildi.

Bu bildiride Tokat şehrinde Türk-Ermeni ilişkilerinin hukukî yönü-

nü, adı geçen dönemin Tokat şer’iye sicillerinde kayıtlı davalara göre ele 

alacağız. Toplam 12 adet sicil defteri üzerinde yaptığımız taramada Erme-

nilerle ilgili yaklaşık 219 adet mahkeme kaydı tespit ettik. İncelememiz-

de, bu kayıtlar sadece Türk-Ermeni hukukî ilişkileri açısından analitik bir 

değerlendirmeye tâbi tutulacaktır. Mahkemelerde davaların görülüş şekli, 

davaların içerikleri ve benzeri hususlar konumuzun dışında kalmaktadır. 

Ayrıca bildirimizde, Tokat kazası cizye defterleri ile konu ile alâkalı mo-

dern incelemelere müracaat edilecektir. 

Çalışmamızın amacı, Tokat’ta bu iki toplumun geçmişte ne düzeyde 

yakın hukukî ilişkiler içinde olduklarını birincil kaynaklar yardımı ile orta-

ya koymaktır. Tokat şehrindeki durum, Osmanlı Devleti genelindeki Türk-

Ermeni hukukî münasebetlerini anlamaya katkı yapacağı muhakkaktır.

1. Tokat’ta Ermenilerin Gayrimüslimler İçindeki Nüfus Durumu

XV ve XVI. asırlarda Tokat şehrinde gayrimüslimlerin toplam nü-

fus içindeki ortalama oranı yaklaşık % 35 civarındadır

6

. 1642’de 2 728 

hanelik nüfus içinde yaklaşık 1 395 kişinin cizye mükellefi  olduğu gö-

rülmektedir

7

. Bu devirlere ait kaynaklar gayrimüslim nüfus içinde Er-

menilerin nüfus oranını ortaya koymaya imkân vermemektedir.

XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile XVIII. yüzyılda Tokat şehrinin nüfus 

durumu hakkında iki Batılı seyyahın kabaca verdiği sayısal veriler dışında 

elimizde yeterli kaynak mevcut değildir. Şehri 1701 yılında gezen Joseph 

P. De Tournefourt kent nüfusunu 20 000 Türk, 4 000 Ermeni, 300-400 Rum 

ailesi olmak üzere toplam 24 400 hane olarak kaydetmektedir

8

. XVIII. as-

rın sonlarında Tokat’a gelen İnciciyan ise şehir nüfusunu 13 200 Türk, 2 

500 Ermeni ve 300 Rum hanesi olmak üzere toplam 16 000 hane olarak 

6 Açıkel, a.g.t., s.74-79; Krş., Şimşirgil, a.g.t., s.74-80.

7 Açıkel, a.g.t., s.79-83; Açıkel, “Tokat Örneğinde XVII. Asrın İlk Yarısında Osmanlı Sosyal 

Yapısındaki Buhran”, Türkler, Editörler Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, 

C.10, Ankara 2002, s.349-350.

8  Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, İkinci Kitap, Çeviren Teoman Tunçdo-

ğan, İstanbul 2005, s.222.

296

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

vermektedir

9

. Ortalama hane büyüklüğü 5 kişi olarak hesap edildiğinde 

her iki seyyah tarafından verilen kent nüfusu 80 000 kişiyi aşacaktır ki bu 

rakam 1642 yılı nüfus rakamı (2 728 hane x 5 = 13 640 kişi) ile kıyaslan-

dığında oldukça abartılı olduğu görülmektedir.

1690/1102 yılı cizye defterine göre, Tokat şehrinde 2 365 Ermeni, 105 

Rum ve 84 Yahudi olmak üzere toplam 2 554 cizye mükellefi  bulunmakta-

dır

10

. Bu rakamlar, bize Ermenilerin gayrimüslim nüfus içinde yaklaşık % 

92’lik bir orana sahip olduklarını göstermektedir. Batılı seyyahların verdi-

ği rakamlara göre de Ermeniler, gayrimüslim nüfus içinde büyük çoğunlu-

ğu teşkil etmektedir.

2. Şer’iye Sicillerinde Türk-Ermeni İlişkileri ile İlgili Mahkeme 

Kayıtları

Bilindiği üzere, şer’iye sicilleri bir kaza bölgesindeki adlî meseleler 

ile sosyal, ekonomik, askerî ve idarî hususlarla ilgili kayıtları kapsamakta-

dır. Biz bu bildiride, 1770-1810 yılları arasında sadece adlî dava kayıtlarını 

gözden geçirerek tespit ettiğimiz toplam 219 adet dava kaydı çerçevesin-

de Tokat’ta Türk-Ermeni ilişkilerinin hukukî durumunu ortaya koymaya 

çalışacağız. Sicillerdeki gayrimüslimlere ait dava kayıtlarında davacı ve 

davacıların milliyetleri Rum milletinden veya Yahudi milletinden şeklinde 

nadiren belirtilmiştir. Bu durum, milliyet ifadesinin sadece Tokat’ta nüfus 

itibariyle az sayıda bulunan Rum ve Yahudiler ile ilgili dava kayıtlarında 

yazıldığı intibaını vermektedir. Bu yüzden çalışmamız için Ermenilerle 

ilgili dava kayıtlarını sicillerden seçerken daha çok Ermeniler tarafından 

kullanılan davacı ve davalı isimlerini esas aldık. Bu kayıtların Tokat şehri 

mahallelerine göre dağılımı aşağıda Tablo 1’de verilmiştir.

9 Sevgi 

Aktüre, 

19. 

Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapı Çözümlemesi, Ankara 

1978, s.153.

10  BOA, KK, No: 3810, s.113-217. 

297

Doç. Dr. Ali AÇIKEL

Tablo 1. Türk-Ermeni hukukî ilişkilerine dair

kayıtlarının mahallere göre dağılımı (1770-1810)

S. no

Mahalle adı

Kayıt adedi

S. no

Mahalle adı

Kayıt adedi

1

Akdeğirmen

6

24

Meydan

6

2

Beğbağı

1

25

Mihmad Hacib

4

3

Çahkenli

1

26

Rüstem Çelebi

2

4

Cami-i kebir

4

27

Sabunhane

1

5

Çay-ı zımmî

2

28

Semerkandi

4

6

Cedid

7

29

Seyfeddin

1

7

Cemaleddin

2

30

Simavon Keşiş

3

8

Çilehane

12

31

Siyahpuş

2

9

Dere

13

32

Soğukpınar

5

10

Dıraz-ı Gebran

3

33

Soğukpınar-ı Müslim

25

11

Dıraz-ı Müslim

1

34

Şucaeddin

1

12

Gaybi

2

35

Taş Han

2

13

Güzelaşçı

4

36

Taşnerdiban

2

14

Hacı İbrahim

1

37

Terbiye-i kebir

2

15

Halid

4

38

Veled-i Ayas

2

16

Hoca Ahmet

13

39

Yar Ahmet

12

17

Hoca İbrahim

1

40

Yaşmeydan

11

18

Horuş

4

41

Yazıcık

1

19

İçmesu

3

42

Zaim

4

20

İvaz Paşa

1

43

Zilli Hacı

2

21

Kabe Mescidi

14

44

Tokat kazası (köyler)

2

22

Kaya

1

45

Tokat kazası dışından)

3

23

Menice

11

46

Mahallesi verilmeyen

11

Toplam

111

Toplam

108

Yukarıda Tablo 1’de verilen sayısal verilerden 1770-1810 yılları ara-

sında Ermenilerin Tokat’ta yaklaşık 43 mahallede yaşadıkları ve hukukî 

meseleleri nedeniyle şer’î mahkemeye müracaat ettikleri anlaşılmaktadır.

298

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Ermenilerle ilgili şer’î dava kayıtlarının büyük bir çoğunluğu özel hu-

kuk alanı ile ilgilidir. Sadece ceza ve malî hukuk dalları devlet hukuku ala-

nına düşmektedir. Bu durum aşağıda Tablo 2’de verilen sayısal verilerden 

açıkça görülmektedir. 

Tablo 2. Türk-Ermeni hukukî ilişkilerine dair

mahkeme kayıtlarının dağılımı (1770-1810)

Hukuk dalları

Dava kaydı sayısı

Yüzde (%)

Özel Hukuk

Aile hukuku

86

39.26

Miras Hukuku

32

14.61

Eşya Hukuku

11

5.02

Borçlar Hukuku

38

17.35

Ticaret Hukuku

41

18.72

Kamu Hukuku

Ceza Hukuku

8

3.65

Malî Hukuk

3

1.36

Toplam

219

100

Tablo 2’de verilen hukuk dalları arasında dava sayısı bakımından aile 

hukuku kayıtları ilk sırada gelmektedir. Aile hukuku ile ilgili dava kayıtları 

evlenme (2 adet), boşanma (1 adet), kayyımlık (10 adet), küçüklere nafaka 

ve elbise tayini (24 adet), nezaret (2 adet) ve vesayet (47 adet) konularını 

kapsamaktadır. Bu hukuk dalındaki dava kayıtlarının toplamı 86 olup bu 

rakam bütün kayıtlar içinde % 39.26’lık bir orana tekabül etmektedir.

Tokat şer’iye sicillerinde aile hukuku ile alâkalı davalardan sonra en 

fazla ticaret hukukuna dair dava kayıtlarına rastlanmaktadır. Ticaret hu-

kuku ile alâkalı davalar, esnafl ık (2 adet), gayrimenkûl satışı (37 adet) ve 

şirket akti (2 adet) konularını ihtiva etmektedir. Bu hukuk dalındaki dava 

kayıtlarının toplamı 41’dir. Bu toplam, bütün kayıtlar içinde % 18.72’lik 

bir orana tekabül etmektedir.

Aynı sicillerde ticaret hukuku ile alâkalı davalardan sonra en fazla 

borçlar hukukuna dair dava kayıtlarına rastlanmaktadır. Borçlar hukuku 

ile alâkalı davalar alacak-verecek (29 adet), ücret talebi (1 adet) ve ala-

cak vekâleti (8 adet) konularında yoğunlaşmaktadır. Bu hukuk dalına dair 

299

Doç. Dr. Ali AÇIKEL

tespit ettiğimiz dava kayıtlarının toplamı 38’dir ki bu sayı, bütün kayıtlar 

içinde % 17.35’lik bir oranı göstermektedir.

Yukarıda verdiğimiz hukuk dalları ile ilgili dava kayıtlarını  sırasıy-

la miras hukuku davaları (32 adet), eşya hukuku davaları (11 adet), ceza 

hukuku davaları (8 adet) ve malî hukuk davaları (3 adet) izlemektedir. Bu 

hukuk dalları ile alâkalı dava kayıtlarının bütün kayıtlar içindeki yüzdeleri 

ise sırasıyla şöyledir: % 14.61, % 5.02, % 3.65 ve % 1.36.

3. Hukuk Dallarına Göre Türk-Ermeni İlişkileri

Tokat şer’iye sicillerinde 1770-1810 yılları arasında Ermenilerle ilgili 

mevcut olan dava kayıtlarının kabaca hukuk dalları bakımından dağılımını 

verdikten sonra, şimdi de her bir hukuk dalı açısından Türk-Ermeni ilişki-

lerini ele alacağız. 

A. Aile Hukuku Açısından

Aile hukuku, günümüzde özel hukuk içinde medenî hukukun önem-

li bir dalı olup toplumda aile kurumunu düzenlemektedir

11

. Osmanlı 

Devleti’nde gayrimüslimler yargı serbestiyeti dolayısı ile aile hukuku ala-

nında kendi dinî hukuklarına tâbi olmuşlardır. Evlenme, boşanma, çeyiz, 

mehir, nafaka, vasi ve kayyım tayini gibi konular dinî ahkâmdan sayıl-

mış ve din adamları kendilerine verilen beratlarla bu konularda kendi dinî 

kurallarını uygulamaya yetkili kılınmıştır

12

. Bu nedenle, Ermeniler dâhil 

bütün gayrimüslimler kendi aralarında aile hukuku ile ilgili hususlar için 

kendi dinî cemaat mahkemelerine müracaat etmişlerdir. Ancak gayrimüs-

limler dilerlerse şer’iye mahkemelerine de başvurabilirlerdi. Şer’iye sicil-

lerindeki örnekler, onların aile hukukuna dair problemlerini zaman zaman 

şer’iye mahkemesine götürdüklerini göstermektedir

13

. 

Osmanlı döneminde Tokat’ta yaşamış olan gayrimüslimler de çoğu 

zaman aile hukukuna dair meselelerini şer’iye mahkemesine taşımışlardır. 

Aşağıda Tablo 3’ten de görüleceği üzere, incelediğimiz dönemde Erme-

nilerle ilgili aile hukuku açısından elimizde toplam 86 adet dava kaydı 

11  Şanal Görgün, Hukukun Temel Kavramları, Ankara 1994, s.62.

12  Bozkurt, a.g.e., s.14; Ercan, a.g.e., s.203-204; Soykan, a.g.e., s.108-109.

13  Bu konudaki örnekler için bkz. Akyılmaz, a.g.m., s.176; Ercan, a.g.e., s.205.

300

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

bulunmaktadır. Bu kayıtlar içinde % 54.65’lik oranla vasi tayini kayıtları

14

 

birinci, % 27.90’lık nispetle nafaka ve elbise tayini kayıtları

15

 ikinci, % 

11.62’lik oranla kayyımlık kayıtları

16

 üçüncü sırada yer almaktadır. Di-

ğer dava kayıtları

17

 ise % 1 ile % 3’lük oranlar arasında sıralanmaktadır. 

Rakam ve yüzdelerin bu şekildeki dağılımından Ermenilerin aile hukuku 

alanında en fazla bakıma muhtaç küçük çocuklarına vasi tayini ile günlük 

nafaka ve elbise ücreti taktiri için şer’î mahkemeye başvurduklarını anla-

şılmaktadır.

Tablo 3. Aile hukuku ile ilgili dava kayıtlarının dağılımı (1770-1810)

Dava konusu

Dava kaydı sayısı

Yüzde (%)

Nikâh (evlenme)

2

2.32

Talak (boşanma)

1

1.16

Kayyımlık

10

11.62

Nafaka ve kisve tayini

24

27.90

Nezaret

2

2.32

Vesayet

47

54.65

Toplam

86

100

14 Tokat Şer’iye Sicili, Defter No: 1, Sayfa No: 7, Hüküm No: 3 (TŞS, 1-7/3 şeklinde verile-

cektir), Defter No: 1, Belge No: 7/3, 10/2, 13/2, 22/2, 51/2, 52/3, 57/1, 57/2; Defter No: 2, 

Belge No: 237/4, 284/3; Defter No: 3, Belge No: 136/2, 147/1, 154/3, 158/1, 169/3; Defter 

No: 4, Belge No: 153/3, 172/3, 187/2, 192/2, 193/1; Defter No: 5, Belge No: 190/3, 191/3, 

193/1, 195/3, 196/1, 197/1; Defter No: 6, Belge No: 19/1, 29/1, 34/3; Defter No: 7, Belge 

No: 166/3, 184/2; Defter No: 8, Bege No: 132/3, 159/1, 170/3; Defter No: 9, Belge No: 

139/1, 153/5, 158/1, 172/3; Defter No: 10, Belge No: 132/2, 159/2; Defter No: 11, 175/3, 

176/2, 186/3, 187/2, 149/2, 173/2, 174/1.

15 TŞS, Defter No: 1, Belge No: 8/1, 13/1; Defter No: 2, Belge No: 242/1, 262/1, 283/1, 

194/2; Defter No: 3, Belge No: 123/1, 129/3, 153/1; Defter No: 4, Belge No: 174/2, 189/2; 

Defter No: 5, Belge No: 166/2, 198/2; Defter No: 6, 30/2; Defter No: 8, Belge No: 143/2, 

171/1; Defter No: 9, Belge No: 139/2, 151/1, 164/1; Defter No: 10, Belge No: 132/3; Defter 

No: 11, Belge No: 150/1, 154/2, 159/1, 159/2.

16 TŞS, Defter No: 1, Belge No: 18/1; Defter No: 2, Belge No: 235/2, 236/3; Defter No: 3, 

Belge No: 137/2; Defter No: 4, Belge No: 150/2; Defter No: 5, Belge No: 198/2; Defter No: 

8, Belge No: 163/3; Defter No: 9, Belge No: 143/3; Defter No: 10, Belge No: 137/1; Defter 

No: 11, Belge No: 153/2.

17 Evlenme kayıtları için bkz. TŞS, Defter No: 2, Belge No: 209/2, Defter No: 7, Belge No: 

162/3. Boşanma kaydı için bkz. TŞS, Defter No: 2, Belge No: 205/2. Nezaret kayıtları için 

bkz. TŞS, Defter No: 1, Belge No: 51/1; Defter No: 3, Belge No: 135/1.

301

Doç. Dr. Ali AÇIKEL

Ermenilerin aile hukuku ile ilgili davalarında Türk-Ermeni ilişkilerini 

yansıtan uygulamalar görülmektedir. İlk olarak, aile hukuku davalarında 

şahit olarak mahkemede hazır bulunan şahitlerin büyük çoğunluğu Türk-

lerden meydana gelmektedir. Bu durumu istatistiksel olarak ifade etmek 

gerekirse, toplam 86 aile hukuku davasından 60’ında sadece Müslüman 

şahitler, 20’sinde gayrimüslim şahitler, kalan 6’sında ise Müslüman ve 

gayrimüslim şahitler birlikte mahkemede hazır bulunmuşlardır. Bu dava-

ların tamamında ise 279 Müslüman ve 85 gayrimüslim olmak üzere top-

lam 364 şahidin ismi kayda geçmiştir. Gayrimüslim şahitlerin isimlerinden 

bunların büyük çoğunluğunun Ermeni olduğu anlaşılmaktadır.

İkinci olarak, çok az da olsa ölen bazı Ermenilerin mallarını korumak 

amacıyla şer’î mahkeme tarafından Müslümanların kayyım tayin edildiği 

görülmektedir. Meselâ, 4 Rebiyülahir 1214/5 Eylül 1799 tarihli bir dava 

kaydında, Filibeli olup Tokat’ta Taşhan’da misafi r olarak kalmaktayken fi -

rar ve kayboldukları anlaşılan Tunru(?) ve Togayut(?)’un müştereken pay-

laştıkları han odasındaki eşyalarının yok olacağı endişesiyle mahkemece 

çarşıda sattırıldığı ve ücretinin muhafazası için Esseyyid El-hac Osman 

Ağa bin Numan’ın kayyım tayin edildiği belirtilmektedir

18

.

Son olarak, yine çok az da olsa iş için başka bir yere giden Ermeniler, 

eşlerinin günlük nafakalarını karşılamak üzere Müslüman tanıdıklarını ke-

fi l göstermişlerdir. Bu hususla ilgili 3 Rebiyülevvel 1213/15 Ağustos 1798 

tarihli bir dava kaydına göre,

 

Sultan veledi Mardoros, Mustafa bin Halil 

üzerine dava açıp bundan 4 sene önce kocası Boros veledi Kokas başka bir 

diyara giderken işbu Mustafa’nın günlük nafakasına kefi l olduğunu fakat 

nafakayı kendisine ödemekten imtina ettiğine dair şikâyette bulunmuştur. 

Mustafa cevabında, davacının günlük nafakasına kefi l olduğunu ikrar lâ-

kin adı geçen tarihten iki sene sonra kocasının davacı Sultan’ı boşamış 

olduğundan kefaletinin düştüğünü söylemiş ve bu iddiasını 2 gayrimüs-

lim şahitle de ispat etmiştir. Mahkeme, Mustafa’nın suçsuzluğuna, davacı 

Sultan’ın ise başkasıyla evlenmesine izin verilmesine hükmetmiştir

19

.

Aile hukuku konularında bazı Ermenilerin şer’î mahkemeyi tercih et-

meleri, Türklerin onların davalarında şahitlik etmeleri ve nadiren de olsa 

kefi l ve kayyım tayin edilmeleri, bu iki toplum arasındaki iyi komşuluk 

ilişkilerini ortaya koymaktadır.

18 TŞS, Defter No: 5, Belge No: 198/2.

19 TŞS, Defter No: 3, Belge No: 129/3.

302

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER