“ххi асрда илм-фан тарақҚиётининг ривожланиш истиқболлари ва уларда инновацияларнинг тутган ўрни” мавзусидаги республика илмий-online конференцияси материаллари

“ХХI АСРДА ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ ВА УЛАРДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ 
ТУТГАН ЎРНИ” МАВЗУСИДАГИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-ONLINE КОНФЕРЕНЦИЯСИ МАТЕРИАЛЛАРИ 
162 
“SHAYTANAT”
 
ASARIDA
 
QOʻLLANGAN
 
KOʻCHIM
 
TURLARI 
 
Zulhumor Hamroqulova 
10-umumta’lim maktab oʻqituvchisi 
Koʻchim-adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivlikni kuchaytirish uchun 
bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga koʻchirish yoki soʻzlarning umuman koʻchma ma’noda 
ishlatilishi. “Badiiy matnning lingvistik tahlili” qoʻllanmasida koʻchimlarning quyidagi turlari 
koʻrsatilgan: 
Soʻz ma’nosining miqdoriy koʻchishiga asoslangan troplar: 
a) 
giperbola; b) meyozis. 
Soʻz ma’nosining sifatiy koʻchishiga asoslangan troplar: 
a) 
metafora; b) metonimiya; c) ironiya. 
Metonimiya-voqea-hodisa, narsa-buyumlar oʻrtasidagi oʻzaro yaqinlik va bogʻliqlik 
asosida ma’no koʻchishiga aytiladi. Masalan: Sen bir kuni «nima uchun uylanmaysiz?» devding. 
Savolingga endi javob beray: bir qizni suyib uylangan edim. Yigirma kunlik kuyovman, ulfatlarim 
«supraqoqdi»ga kelishdi. Birpasda bor narsamni yutqazdim. Kelinning devorga yoyilgan latta-
luttalari ham ketdi. (T.Malik) 
Ushbu misolda keltirilgan supraqoqdi soʻzi ma’no koʻchishining metonimiya usuliga misol 
boʻla oladi. Supraqoqdi marosimiga kelishganlarini ifodalamoqda. “Supra qoqdi” iborasi oilada 
kichik farzandning bir-biriga bogʻliqligi bor. Bu ibora sheva vakillari nutqining oʻziga xosligini 
ta’minlashga xizmat qiladi. Supra qoqdi birikmasi suprada un qolmasa, qoqib-qoqib tagiga 
yigʻishimiz tushiniladi. 
Metafora –narsa-buyum, voqea va hodisalar oʻrtasidagi oʻzaro oʻxshashlikka asoslangan 
ma’no koʻchish usuli. Masalan: Latifa qilishlaricha, bir tasodif bilan yuzta hofiz harbiyga 
chaqirilibdi. Zobit ularni safga tizib «bir chekkadan sananglar» deb buyuribdi. Saf boshida turgani 
«bir» debdi, ikkinchisi «ikki» deyish oʻrniga u ham «bir» dermish. Uchinchi... qirqinchisi ham 
«bir» dermish. Zobit achchiqlanib turganda saf boshidagi unga asta tushuntiribdi: «Oʻrtoq boshliq, 
biz ashulachilarmiz. Bizda ikkinchi degan gap yoʻq, hammamiz birinchimiz».(T.Malik) 
Yuqoridagi saf boshida soʻz birikmasi joylashish oʻrniga koʻra metafora usulida ma’no 
koʻchgan. Bosh- inson organizmi. U yuqorida, tananing boshlanma qismida joylashgan. Ikkinchisi 
bu esa metonimiya usulida, ya’ni ikkinchida turgan hofizni qaytadan ikkinchi deb nomlagan. Tartib 
asosida ma’no koʻchgan.
Elchin bila turib aytdi, bu gapni. Uning maqsadi Asadbekning qanotiga kirish edi. Lekin 
mute boʻlib emas, qaddini gʻoz tutib kirmoqchi edi. Hozirgi marhamatga javoban minnatdorchilik 
bildirish yana mutelik jandasini kiyish bilan barobar boʻlardi. U holda Asadbekning atrofidagi 
parvona fohishalardan farqi qolmas edi. Elchin shu uchun azob chekibdimi, shu uchun payt 
poylabdimi, reja tuzibdimi?!(T.Malik) 
Asadbekning qanotiga-Asadbekning yoniga kirish ma’nosini anglatmoqda. Oʻrniga nisbatan 
qanotiga metafora usulida ma’no koʻchgan. Qanot uchush va muvozanatni ushlab turish vazifasini 
bajaradi. Demak, Elchin Asadbekning yoniga uni yanada tik ushlab turish uchun kirgan degan 
xulosa chiqishi kerak. Ammo, Elchin Asadbekning yoniga uni yuksaltirish uchun emas, oʻziga 
dushman deb bilgan insonini oldindan nima qilmoqchi ekanini bilib turish uchun kirgan, ya’ni 
uning qanotini qayrish maqsadida unga yaqinlashgan.
Sinestetik metafora- bir sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushuncha boshqa sezgi 
organi bilan idrok etiladigan narsa-tushunchaga oʻxshatiladi. Masalan: — Torni mana bu moshinga 
qoʻying. Hofiz akangiz biz bilan birga ketadilar.
Elchin Jamshid bilan gʻidi-bidi aytishni oʻziga ep koʻrmay, mashinaga oʻtirdi. 
«Asadbekning koʻzi uchib turgan boʻlsa, unga aytadigan ikki ogʻiz shirin soʻzim bor», deb 
qoʻydi.(T.Malik) 

---